Σωτηρία τώρα για τη Ροτόντα

Συνεχίζεται η διαμάχη: είναι ρωμαϊκό μνημείο, τζαμί ή εκκλησία; 

Πεδίο διαμάχης - ακόμη και μάχης - υπήρξε τα παλαιότερα χρόνια η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Είναι εκκλησία, κραύγαζαν οι μεν, είναι μνημείο, τολμούσαν να πουν οι δε. 
Διότι άντε να πείσεις ορισμένους έξαλλους τύπους ότι, όχι μόνο πρόκειται για ένα ρωμαϊκό κτίσμα, αλλά ότι εκτός από εκκλησία λειτούργησε επί αιώνες και ως τζαμί!

Αγία Τράπεζα, στασίδια αλλά και καρεκλίτσες και τραπεζάκια στήθηκαν και παρέμειναν μέσα στο κτίριο δημιουργώντας μια εικόνα εξωπραγματική. Και σαν να μην έφταναν αυτά, ο περιβάλλων χώρος του μνημείου μετατράπηκε σε καταυλισμό περιθωριακών με όλα τα παρεπόμενα... 
Στο πλήρωμα του χρόνου, όμως, με τα πάθη να μη συνδαυλίζονται πλέον, η αποκατάσταση του μνημειακού χαρακτήρα της Ροτόντας είναι επιβεβλημένη, ομοίως και η συντήρησή της, διότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει είναι πολλά: υγρασία, κατεστραμμένα παράθυρα, φθαρμένες τοιχογραφίες. Για όλα αυτά αποφάνθηκε προσφάτως το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο επιλέγοντας πάντως διαλλακτικά τον ενδιάμεσο δρόμο. Ναι μεν το μνημείο θα συντηρηθεί πλήρως ώστε να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά τα προβλήματά του, αλλά δεν θα αποκλείονται και οι θρησκευτικές λειτουργίες. Πλην όμως η Αγία Τράπεζα θα είναι φορητή, το ίδιο και τα καθίσματα και όλα θα αποσύρονται με το πέρας της λειτουργίας. Αρκεί βεβαίως να υπάρξει από όλες τις πλευρές συνεργασία και να μην ξαναδούμε σκηνές όπως αυτή στη φωτογραφία. 

Πολυτάραχη ιστορία

Η Ροτόντα ανήκει στα περίκεντρα οικοδομήματα, στο κυκλικό της σχήμα άλλωστε οφείλει και την ονομασία της. Κτίστηκε στα χρόνια του καίσαρα Γαλερίου, γύρω στα 306 μ.Χ., ως ναός του Διός ή του Κάβειρου ή κατ΄ άλλους ως Μαυσωλείο του ιδίου του καίσαρα. Στον άξονά της κατέληγε πομπική οδός που συνέδεε τη θριαμβική αψίδα του Γαλερίου με το ανακτορικό συγκρότημα, που έχει ανασκαφεί νοτίως της Εγνατίας οδού.

Το κτήριο, διαμέτρου 24,50 μ. καλύπτει ισοδιάστατος θόλος από οπτόπλινθους, που φθάνει σε ύψος τα 29,80 μ. Ο κυλινδρικός τοίχος, πάχους 6,30μ., διασπάται εσωτερικά σε οκτώ ορθογώνιες κόγχες, από τις οποίες η νότια αποτελούσε την κύρια είσοδο.

Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό, αφιερωμένο πιθανότατα στους Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους, συντελέστηκε στη διάρκεια των παλαιοχριστιανικών χρόνων, άγνωστο πότε ακριβώς. Την ίδια περίοδο διανοίχθηκε και διευρύνθηκε η ανατολική κόγχη και κατασκευάστηκε το ιερό βήμα, ένας ορθογώνιος χώρος με ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Γύρω από το κτήριο προστέθηκε κλειστή στεγασμένη στοά (πλάτους 8 μ.) που επικοινωνούσε με τον κεντρικό χώρο μέσω επτά κογχών που διανοίχθηκαν στον αρχικό πυρήνα. Στη δυτική κόγχη διαμορφώθηκε νέα είσοδος με νάρθηκα και προστέθηκε πρόπυλο με δύο παρεκκλήσια, ένα κυκλικό ανατολικά και ένα οκταγωνικό δυτικά. Καμία από τις παραπάνω προσθήκες, με εξαίρεση τη διαμόρφωση της ανατολικής κόγχης, δεν σώζεται σήμερα.

Τα λαμπρότερα όμως λείψανα από την παλαιοχριστιανική φάση του μνημείου είναι τα εξαίρετης ποιότητας ψηφιδωτά. Τις φωτιστικές θυρίδες και τα εσωρράχια των καμαρών στη βάση του θόλου κοσμούν ψηφιδωτά, των οποίων ο πλούτος των θεμάτων με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα και η λαμπρότητα των χρωμάτων εντυπωσιάζει. Στο θόλο αναπτύσσονταν οι μεγάλες συνθέσεις σε τρεις επάλληλες ζώνες. Η χαμηλότερη, γνωστή στη βιβλιογραφία και ως ζώνη των μαρτύρων, διαιρείται σε οκτώ διάχωρα, στα οποία εικονίζονται δεόμενοι μάρτυρες μπροστά από μνημειακά αρχιτεκτονήματα. Στο ανατολικό διάχωρο που καταστράφηκε όταν κατέρρευσε το εκεί τμήμα του θόλου, τα κατεστραμμένα τμήματα του ψηφιδωτού συμπληρώθηκαν με τοιχογραφία από τον ιταλό ζωγράφο S. Rossi το 1889. Η μεσαία ζώνη των ψηφιδωτών του θόλου είναι σχεδόν κατεστραμμένη. Σώζεται μόνο το κατώτατο τμήμα, όπου διακρίνονται πάνω στο έδαφος πόδια ανδρικών μορφών σε έντονη κίνηση, πιθανότατα αγγέλων. Από την ψηφιδωτή παράσταση της τρίτης ζώνης σώζονται τα κεφάλια τριών εκ των τεσσάρων αγγέλων που ανακρατούν τριπλή ''δόξα'' από πολυποίκιλτα στεφάνια με πολυάκτινα αστέρια, πλοχμό με καρπούς και κλαδιά και πολύχρωμη ίριδα. Μεταξύ των αγγέλων εικονίζεται το μυθικό πτηνό φοίνικας να προβάλλει πάνω σε ερυθρό ακτινοβόλο δίσκο. Στο κέντρο της ''δόξας'' από την παράσταση του Χριστού σε χειρονομία θριάμβου διακρίνεται το προσχέδιο με κάρβουνο πάνω στις πλίνθους του θόλου.

Οι μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις που έγιναν στο μνημείο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο επιβάρυναν τη στατική του επάρκεια. Οι σεισμοί των αρχών του 7ου αι. κατέστρεψαν την αψίδα του ιερού και το υπερκείμενο τμήμα του θόλου. Η αψίδα, μετά την αποκατάστασή της, ενισχύθηκε εξωτερικά με δύο αντηρίδες και διακοσμήθηκε τον 9ο αι. με την τοιχογραφία της Αναλήψεως.

Το 1590/1 μετατράπηκε σε τζαμί από τον Σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη.

Οι σεισμοί που έπληξαν την πόλη της Θεσσαλονίκης το 1978, προξένησαν σοβαρές βλάβες στο μνημείο. Οι αναστηλωτικές εργασίες απαίτησαν μεγάλες επεμβάσεις στο κτήριο και τον διάκοσμό του, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων έχει περατωθεί.