«Η κεφαλή του Αμπερντίν» είναι ελληνική

Επιβεβλημένη η επιστροφή του αριστουργήματος που άρπαξε από τη Μεσσήνη Άγγλος λόρδος

  Η κεφαλή του αγάλματος που βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο και ονομάζεται «The Aberdeen Head», δηλαδή η κεφαλή του Αμπερντίν. Προφανώς τα χαρακτηριστικά του ουδεμία σχέση έχουν με το… λόρδο του Αμπερντίν. Παρά ταύτα φέρει το όνομά του! 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Όριον, τεύχος 28 – Μάρτιος 2011.

Του Χρίστου Κοτσωνή

Η άγνωστη ιστορία της κεφαλής ενός αρχαίου ελληνικού αγάλματος, που θεωρείται αριστούργημα και έχει συνδεθεί με τις σχολές των μεγάλων Ελλήνων γλυπτών της αρχαιότητας, του Πραξιτέλη και του Σκόπα, έρχεται στο προσκήνιο από έρευνα που πραγματοποίησε ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Κουβελάκης. Η κεφαλή έχει

αρπαγεί από τον Άγγλο περιηγητή και πολιτικό George Hamilton Gordon, τέταρτου κόμη του Αμπερντίν, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, και σήμερα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου. Έτσι, δεν μπορεί να θεωρηθεί διόλου τυχαίο το γεγονός ότι στην επίσημη ιστοσελίδα του Βρετανικού Μουσείου δεν αναφέρεται το παραμικρό για την αρπαγή του Αμπερντίν: «Το κεφάλι ανήκε στο παρελθόν στη συλλογή του Γεωργίου  Χάμιλτον Γκόρντον, τέταρτου κόμη του Αμπερντίν (1784-1860), που ήταν Βρετανός Tory πολιτικός και πρωθυπουργός από το 1852 μέχρι το 1855».

Η νότια πλευρά της Μονής Βουλκάνου, όπου ήταν η παλιά είσοδος πριν μεταφερθεί στη δυτική πλευρά     (foto Όριον)
 

Η κεφαλή συνδέεται με τα δύο μαρμάρινα πόδια που εξακολουθούν να είναι εντοιχισμένα στη Μονή Βουρ(λ)κάνου, η οποία βρίσκεται πριν από τη Λακωνική Πύλη των τειχών της Αρχαίας Μεσσήνης.  Η αποκάλυψη της κεφαλής και της ιστορίας της έγινε από τον Γ. Κουβελάκη στο χρονογραφικό και ιστοριοδιφικό δελτίο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, «Ο Μέντωρ», τ. 92 – Ιούνιος 2009. Στο δημοσίευμα ο κ. Κουβελάκης θέτει και το νομικό θέμα της επιστροφής του αριστουργήματος, αφού ο  Άγγλος άρπαγας δεν είχε καμία άδεια από την τότε οθωμανική αρχή και, στη συνέχεια, το πούλησε (δεν το δώρισε) στο Βρετανικό Μουσείο. Έτσι ανοίγεται ο δρόμος για τη Ελληνική Πολιτεία να ζητήσει επισήμως την επιστροφή του. Παράλληλα, σημειώνουμε πως, όταν αυτό γίνει, θα είναι δυνατή και η απεκτοίχιση των ποδών του αγάλματος που βρίσκονται στη Μονή Βουλκάνου. Ολόκληρο το κείμενο του Γ. Κουβελάκη για την κεφαλή, όπως δημοσιεύθηκε στον «Μέντορα» έχει ως εξής:     

Ο ΕΡΜΗΣ (;) ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ -ΤΗΕ ΑΒΕRDEEN ΗΕΑD

«Η Ελλάδα έχανε τα αριστουργήματα της αρχαιότητας για 2000 χρόνια. Όμως στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 19^ου αιώνα (1800-1830) η αύξηση της λεηλασίας πήρε διαστάσεις που μόνο με αυτή των Ρωμαίων μπορεί να συγκριθεί. Μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα η ελληνική τέχνη ήταν λίγο γνωστή στη Δύση. Το καλό γούστο του 18^ου αιώνα ήταν συμβατό μόνο με τις ρωμαϊκές αρχαιότητες.

O ενθουσιασμός για τη ρωμαϊκή τέχνη μειώθηκε με τον χρόνο, ιδίως όταν άρχισε να διαδίδεται στη Δυτική Ευρώπη μέσω των πρώτων λίγων ταξιδιωτών η λεπτότητα της ελληνικής κλασσικής τέχνης. Για τους Άγγλους ειδικά υπήρχε ένας πρόσθετος λόγος. Οι ναπολεόντειοι πόλεμοι έκλεισαν γι’ αυτούς τη Γαλλία και την Ιταλία. O Ελλαδικός χώρος, τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν ανοιχτός, με όλους βέβαια τους κινδύνους ενός ταξιδιού, μέσω θαλάσσης, την εποχή εκείνη. Οι πιο ενθουσιώδεις ταξιδιώτες που ήταν γόνοι ευγενών, συνήθως απόφοιτοι της Οξφόρδης και του Κέι­μπριτζ, ξεκινούσαν αναζητώντας περιπέτεια, θησαυρούς αρχαίας τέχνης, που επιστρέφοντας θα τους επιδείκνυαν σε μία υψηλή κοινωνία έτοιμη να θαυμάσει. Πολλοί απ’ αυτούς προσπάθησαν πότε με επιτυχία, συνήθως όχι, να πουλήσουν τα αποκτήματά τους για πλουτισμό. Για Αρχαιολογία, όπως την νοούμε σήμερα, δεν γινόταν βέβαια λόγος. Τα αρχαία αντικείμενα μαζεύονταν κυριολεκτικά από την επιφάνεια του εδάφους, όταν δεν γινόταν χρήση σκαπάνης. Ο σκοπός ήταν να μαζευτούν τα περισσότερα μέσα στο λιγότερο χρόνο. Η αντίληψη ότι η ανασκαφή θα ανεύρει και θα βεβαιώσει τα διάφορα επίπεδα της ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή δεν πέρναγε απ’ το μυαλό κανενός. Συνήθως δεν κρατούσαν σημειώσεις για το πότε, πώς και πού βρέθηκαν τα αποκτή­ματά τους. Τα παραπάνω είναι βέβαια γνωστά, τα παραθέτω όμως για να βάλω σε πλαίσιο το ταξίδι στην Ελλάδα και τις δραστηριότητες του George Hamilton Gordon, τέταρτου Earl of Aberdeen, με τον οποίο θα ασχοληθώ ειδικότερα.

Αφορμή μου έδωσε η ανάγνωση ενός βιβλίου (Richard Stoneman, The Land Gods – The search for classical Greece, εκδόσεις Hathchinson, London 1987). Το βιβλίο αυτό στηρίζεται σε πλούσια βιβλιογραφία και είναι σημαντικό για τις περιγραφές της Ελλάδας στις αρχές του 19^ου αιώνα. Φωτίζονται ιδιαίτερα οι δραστηριότητες προσώπων όπως ο Elgin, ο Aberdeen κ.ά. Μεταξύ άλλων, λοιπόν, αναφέρεται ότι ο Aberdeen πέρασε και από τη Μεσσήνη, απ’ όπου απέκτησε ένα κεφάλι, το οποίο τώρα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο (αριθμ. 1600). 

Ξαφνιάστηκα, όχι γιατί μαθαίναμε ότι το γλυπτό «αποκτή­θηκε» από Άγγλο ταξιδιώτη, αφού αυτό που έχει μείνει σήμε­ρα σε αφθονία στον αρχαιολογικό χώρο της Μεσσήνης είναι κυρίως βάσεις αγαλμάτων μαρμάρινων ή χάλκινων. Ήθελα, όμως, να μάθω περισσότερα για το γλυπτό, για τον Aberdeen. Πρώτος σταθμός το Βρετανικό Μουσείο. Ο αριθμός 1600 βοή­θησε στην ανεύρεση του κεφαλιού, αφού η αναζήτησή του ως ευρήματος από τη Μεσσήνη μόνο απορία συναντούσε.

Το Στάδιο της Αρχαία Μεσσήνης όπως είναι σήμερα μετά την αποκατάστασή του. Στο χειρόγραφο του 1803 αποκαλύπτεται ότι εκεί ο Aberdeen βρήκε την κεφαλή του αγάλματος αλλά θεώρησε ότι ήταν το θέατρο (foto Όριον).   

Βρέθηκε στους καταλόγους του Μουσείου. Σ’ αυτούς κατα­γράφονται τα έξης που παραθέτω κατά λέξη σε μετάφραση: «Μαρμάρινη κεφαλή νέου θεού – The Aberdeen Head - ένα σπάνιο πρωτότυπο γλυπτό της ύστερης κλασσικής ή πρώιμης ελληνιστικής περιόδου (περίπου 325-280 π.Χ.)". Τα περισσό­τερα που γνωρίζαμε για την ελληνική γλυπτική βασίζονται σε αντίγραφα ρωμαϊκής περιόδου, έτσι αυτό το πρωτότυπο και υπέροχα σμιλεμένο ελληνικό κεφάλι είναι κάτι σπάνιο. Το κεφάλι έχει ιστορικά συνδεθεί με τις σχολές των δύο διάσημων γλυπτών του 4^ου αιώνα, Πραξιτέλη και Σκόπα.

Αν και καμία συγκεκριμένη σύνδεση δεν μπορεί να απο­δειχθεί, ο γλύπτης που σμίλεψε αυτή την κεφαλή είναι κα­θαρά επηρεασμένος από τους μεγάλους δασκάλους γλύπτες της ύστερης κλασσικής περιόδου. Το γλυπτό ταυτίζεται συνή­θως με τον αγγελιαφόρο θεό Ερμή ή τον Ηρακλή στη νεό­τητά του, αλλά χωρίς βεβαιότητα.

Εν πάση περιπτώσει, το κεφάλι είναι εξειδικευμένη εικόνα είτε θεού είτε άνθρωπου. Τα χαρακτηριστικά έχουν υπέροχα αποδοθεί με ένα βαρύ μέτωπο πάνω από τα βαθιά μάτια, σαρ­κώδη μάγουλα που ενώνονται στη μύτη και το στόμα. Τα χείλη είναι λίγο ανοιχτά, το κεφάλι έχει κλίση, τα μάτια κοι­τούν κάτω με ονειρική έκφραση. Το κεφάλι αρχικά φορούσε μεταλλικό στεφάνι, από το όποιο διακρίνουμε τις οπές στήριξής του. Οι θεοί φορούσαν τέτοια στεφάνια όπως και οι άρ­χοντες και οι αθλητές μετά από νίκη. Το κεφάλι ανήκε αρχικά στη συλλογή του George Hamilton Gordon, Fourth Earl of Aberdeen (1784-1860), Βρετανού πολιτικού του συντηρητικού κόμματος και πρωθυπουργού από το 1852-1855».

Η έκθεση της κεφαλής στην αίθουσα 20 δεν είναι ανάλογη των διθυραμβικών σχολίων των καταλόγων. Βρίσκεται κλει­σμένη σε γυάλινη προθήκη, μαζί με άλλα μικρότερα αντικεί­μενα. Έχει ύψος 30 εκατοστών, τοποθετημένη σε μεταλλικό κύλινδρο, που στηρίζεται σε γρανιτένια τετράγωνη βάση. Ο φωτισμός έχει πολλά περιθώρια βελτίωσης. Φορτισμένος και από τις πληροφορίες που ανέφερα προσέχω περισσότερο. Μόνο ένα τμήμα της μύτης από τη μέση και κάτω έχει σπάσει και λείπει. Ό,τι ξεχωρίζει την ομορφιά της ελληνικής γλυ­πτικής υπάρχει εκεί: η λιτότητα, η λεπτότητα, η έκφραση.

Ξαναγυρίζω στο σήμερα: πώς μπορεί να αποδειχθεί η προ­έλευση της κεφαλής; Ποιος ήταν ο Aberdeen, πέραν της πολι­τικής του δραστηριότητας;

Ο George Hamilton Gordon, τέταρτος Earl of Aberdeen, γεννήθηκε το 1784. Ο πατέρας του, που πέθανε πολύ νέος (27 ετών) το 1791, του άφησε μεγάλη περιουσία, την οποία δεν μπορούσε να διαχειριστεί μέχρι την ενηλικίωσή του. Αποφοί­τησε από το Cambridge (χωρίς βεβαίως εξετάσεις ως ευγενής) και για να γεμίσει το χρόνο του μέχρι την ενηλικίωσή του ταξί­δεψε στην Ηπειρωτική Ευρώπη και έφθασε στην Ελλάδα -στο λιμάνι του Πειραιά την 1^η Απριλίου 1803- σε ηλικία 19 ετών. Ήταν από αυτούς πού ενδιαφέρθηκαν για τα γλυπτά του Παρθενώνα, άλλα απέκτησε μόνο ένα πόδι, του οποίου έχουν χαθεί τα ίχνη.

Ερεύνησε την Πνύκα και προχώρησε σε ανασκαφές στην Αττική και στις Αμύκλες. Βρήκε εντοιχισμένα σε ερειπωμένη χριστιανική εκκλησία αναθηματικά ανάγλυφα, τα αφαίρεσε και τα έστειλε στην Αγγλία. Από την Πνύκα αφαίρεσε άλλα αναθηματικά ανάγλυφα, που βρίσκονται στο Βρετανικό Μου­σείο. H Ολυμπία του φάνηκε ότι είχε ήδη «εξερευνηθεί» και κατέληξε ότι δεν υπήρχε τίποτε να βρει!

Γύρισε στη Σκωτία το 1804 και ασχολήθηκε πλέον με την πολιτική. Τον επόμενο χρόνο εξελέγη μέλος της εταιρείας «Dilettanti» με έντονη δραστηριότητα μέχρι το διορισμό του ως Υπουργού Εξωτερικών (1828). Στη συνέχεια, έχασε το εν­διαφέρον του για τις αρχαιότητες, τον κατέκτησε η πολιτική και έφθασε να γίνει και πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετα­νίας. Στα ταξίδια του χρησιμοποίησε ως πράκτορα-βοηθό τον Georg Christian Gropius (1776-1850), Ελληνογερμανό, στον οποίο και μετά την αναχώρησή του για την Αγγλία ανέθεσε την απόκτηση και αποστολή στην Αγγλία αρχαιοτήτων για λογαριασμό του.

Ένα τουλάχιστον φορτίο απεστάλη από τον Gropius στο Λονδίνο μέσω Μάλτας, με αποδέκτη τον Aberdeen, που περιε­λάμβανε ένα πόδι από το αέτωμα του Παρθενώνα, έναν κορμό αγάλματος από την Κόρινθο, διάφορα αγγεία από τη Δήλο, νομίσματα κ.ά. Ακόμη και ο Byron οργίστηκε με τις λεηλασίες του Aberdeen. Όταν δημοσίευσε το ποιητικό του έργο «Childe Harold», οι κύριες επιθέσεις είχαν στόχο τον Elgin, αλλά λιγότερο και τον Aberdeen: «Let Aberdeen and Elgin still pursue |  the shade of Fame through regions of virtu; | waste useless thousands on their Phidiafreaks | misshapen monuments and maimed antiques ; |and make their grand saloons a general must | for all the mutilate blocks of art. |».

Ο Aberdeen ενοχλήθηκε πολύ και ανέθεσε σε απεσταλμένο του στον Byron να υποστηρίξει ότι δεν φταίει αυτός άλλα ο Gropius που χρησιμοποιούσε το όνομά του χωρίς εξουσιοδό­τηση. Ο Byron φαίνεται ότι πείσθηκε και αφαίρεσε στην τρίτη έκδοση του Childe Harold τα κομμάτια που αφορούσαν τον Aberdeen. Πολλά λέγονταν τότε για το πώς ο Byron πεί­σθηκε από τις εξηγήσεις του Aberdeen ή από τις περικοπές στις χορηγίες του.

Στις περαιτέρω έρευνές μου για την προέλευση της κε­φαλής είχα την τύχη να βρω στο Λονδίνο, από δεύτερο χέρι, το εξαντλημένο ήδη βιβλίο Antiquities acquired – The Spoliation of Greece της C.P. Bracken (εκδ. David  and Charles – London).

Από το βιογραφικό και βιβλιογραφικό παράρτημα - Index του βιβλίου έμαθα ότι ο Aberdeen παρέδωσε το χειρόγραφο ημερολόγιο του ταξιδιού του στο Βρετανικό Μουσείο, στο όποιο επίσης πούλησε και το κεφάλι που έγινε γνωστό με το όνομά του. Στο Τμήμα ελληνορωμαϊκών αρχαιοτήτων έθεσαν στη διάθεσή μου για μελέτη τους τρεις τόμους των χειρογρά­φων του ημερολογίου του, χειρόγραφο του 1803, πάνω σε χοντρό γκρίζο χαρτί, σχεδόν χαρτόνι, γραμμένο στην αγγλική των χρόνων εκείνων, ενός ευγενούς αποφοίτου του Cambridge, 19 ετών. Δεν ήταν εύκολη δουλειά η αποκρυπτογράφησή του. Δεν είμαι ειδικός σε ανάγνωση χειρογράφων ούτε είχα άλλη παρόμοια εμπειρία. Τα κατάφερα όμως με πείσμα, επιμονή και πολλές ώρες προσπάθειας. Μόνο φωτογραφίες από φωτο­γράφους του τμήματος χειρογράφων μπορούσα να έχω. Οι φωτογραφίες, βέβαια, κάνουν δυσχερέστερα αναγνώσιμο το κείμενο. 

Το κρίσιμο τμήμα του ημερολογίου αρχίζει με την περιγραφή της Αρκαδικής Πύλης του τείχους της Μεσσήνης: «... είναι θαυμαστής κατασκευής και σε μερικά σημεία τέλεια διατηρημένο ... Προς τη μεριά της Μεγαλόπολης μια υπέ­ροχη είσοδος διασώζεται άθικτη... (there is a superd entrance perfectly entire…). Στο χαμηλότερο σημείο της πεδιάδας είναι διατηρημένο ένα οικοδόμημα. Είναι πολύ μακρύ για ένα ελληνικό θέατρο και πολύ βραχύ για στάδιο... (προφανώς δεν αντελήφθη ότι το στάδιο έκτος από τις κερκίδες στο πέταλό του, συνεχίζεται με πρανή χωμάτινα και στις δύο πλευρές)... Μπροστά από το θέατρο (στην πραγματικότητα το στάδιο) υπάρχει ένας ναός που φαίνεται ότι γκρεμίστηκε από σεισμό... Έκανα μερικές ανασκαφές στο θέατρο (στάδιο)... και βρήκα έναν Ερμή χωρίς κεφάλι, κάτω από επιγραφές. Βρήκα επίσης και άλλες δύο τρεις επιγραφές. Ένα αγγείο από άσπρο μάρμαρο βρισκόταν ολόκληρο σ’ ένα χωράφι... Το πρωί περπάτησα μέχρι ένα μοναστήρι που βρίσκεται στο διπλανό από την Ιθώμη βουνό (δηλ. τη Μονή Βουλκάνου). Η θέα είναι υπέροχη, καθετί τόσο γαλήνιο, τόσο ήπιο, όλα συντελούν στην αίσθηση ευδαιμονίας. Απέκτησα ένα καλο­διατηρημένο κεφάλι, που βρισκόταν πάνω από την πύλη (I procured a head well preserved which was over the gate...). Το καλύτερο της συλλογής... (The dell!). Δύο πόδια θαυμα­στής τέχνης παραμένουν εντοιχισμένα...».

Ο Aberdeen φεύγει στη συνέχεια για την Καλαμάτα, όπου θαυμάζει την εύφορη πεδιάδα της και την παραγωγή σύκων.

Μερικές παρατηρήσεις στο κείμενο αυτό:

H προέλευση του κεφαλιού βεβαιώνεται από τον ίδιο τον Aberdeen: «Από­κτησα (I procured a head.)».  H λέξη αυτή «απόκτησα» και όχι άλλη όπως «βρήκα» κλπ. αφήνει να νοηθεί ότι ο Aberdeen παζάρευε με τους μοναχούς, για να τους πείσει να αποτοιχίσουν από την πύλη το κεφάλι. Για τα πόδια που παραμένουν στη θέση που ήταν ο Aberdeen αναφέρεται ως ανεκπλήρωτη επιθυμία (... δύο πόδια θαυμαστής τέχνης...).

        Στον εσωτερικό χώρο της Μονής Βουκλάνου, που βρίσκεται στις υπώρειες του όρους της Ιθώμης, υπάρχουν εντοιχισμένα τα πόδια του αγάλματος. Ελπίζουμε να ζητηθεί η κεφαλή να επιστραφεί και να απεκτοιχιστούν τα πόδια καθώς και το διπλανό επιτύμβιο ανάγλυφο (φωτο Όριον).

 

Υποθέτω ότι οι μοναχοί αρνήθηκαν να τα πουλήσουν κι αυτά. Τα συνοδεύουν άλλωστε ακόμη μύθοι και θρύλοι. Θα ακούσετε από μοναχούς και χωρικούς: «Πολλοί προσπάθη­σαν να τα πάρουν... αλλά αυτά γυρνούν πίσω, μόνα τους... με τα πόδια, κατευθείαν στο νότιο τοίχο του Προαυλίου της Μονής».

Δύο λόγια για τη Μονή Βουλκάνου σχετικά με το θέμα μας. Το κτηριακό συγκρότημα που αποτελούσε τότε (1803), και σήμερα, το μοναστήρι ήταν αρχικά φράγκικο κάστρο που αγόρασαν οι μοναχοί όταν εγκατέλειψαν το «καθολικό» της κορυφής της Ιθώμης. Η πύλη για την οποία γράφει ο Aberdeen δεν είναι η σημερινή κύρια πύλη αλλά η κλειστή πια νότια πύλη της μονής. Επισκέφθηκα με φίλους αρχαιολόγους και αρχιτέκτονα το μοναστήρι. Στην πύλη δεν υπάρχουν ίχνη αποκόλλησης - μάλλον πριονισμού - του γλυπτού. Είναι φα­νερό ότι έχουν γίνει διάφορες επισκευές και αλλαγές ακόμη και στο ύψος και το πλάτος της πύλης.

Η κεφαλή του θεού Ερμή (;) στόλιζε την είσοδο του κάστρου και διατηρήθηκε σ’ αυτή τη θέση και από τους μονα­χούς. Τα αρχαία ήταν τότε διάσπαρτα, βρίσκονταν παντού, χρησιμοποιήθηκαν στο χτίσιμο των σπιτιών των γύρω χωριών, έγιναν ασβέστης. Στα σπίτια και τις αυλές του χωριού Μαυρομμάτι - μέχρι τη συστηματοποίηση της αρχαιολογικής έ­ρευνας και τη δημιουργία του μουσείου - βρίσκονταν πολλά από τα σημερινά εκθέματα του μουσείου και χρησιμοποιούν­ταν για το δέσιμο των ζώων, το πότισμά τους, το τρίψιμο αλατιού κ.ά.

Ρωμαϊκό αντίγραφο αγάλματος του Ερμή που βρέθηκε στην Αρχαία Μεσσήνη και εκτίθεται στο Μουσείο του σπουδαίου αρχαιολογικού χώρου της πατρίδας μας. 

Μια άλλη παρατήρηση σχετικά με το ημερολόγιο: Ο Aberdeen δεν μιλάει καθόλου για τους ανθρώπους που συνάντησε στους τόπους που ταξίδεψε. Έβλεπε και αυτούς τους Έλληνες της προεπαναστατικής Ελλάδας με αδιαφορία, όπως και οι άλλοι «μυλόρδοι». Όπως π.χ. ο John Docwell που ταξίδεψε στην Ελλάδα και γράφει: «Τι μ’ ενδιαφέρει αυτός ο άθλιος όχλος των σύγχρονων σκλάβων που μολύνουν με την αμορ­φωσιά τους και την ανοησία τους αυτόν τον ένδοξον τόπο».

Μία νομικής φύσης παρατήρηση, τέλος, μας επαναφέρει στη σημερινή κατάσταση. Οι Βρετανοί, μεταξύ των άλλων, επι­καλούνται για τη μη επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα ότι τα απέκτησαν νόμιμα, αφού ο Elgin είχε εφοδιασθεί με άδεια της τουρκικής αρχής. Οι Γάλλοι έχουν ως βασική επιχει­ρηματολογία την άδεια του Καποδίστρια για την εξαγωγή των αρχαιοτήτων που πήραν με την αποχώρηση της «Επιστημο­νικής Αποστολής του Μοριά» (μεταξύ αυτών και ανάγλυφο κυνηγίου από τη Μεσσήνη, το οποίο βρίσκεται στο Λούβρο). Ο Aberdeen, χωρίς τύψεις, με τη σιγουριά πως ό,τι βρισκόταν στο διάβα του είναι αδέσποτο «που του προκαταλαμβάνοντος γίγνεται» μαζεύει αυτά που περιγράφει από το στάδιο της Μεσσήνης και άλλα... «αποκτά». Δεν αμφιβάλλει για το δι­καίωμά του στην αρπαγή. Οι θησαυροί του αποστέλλονται στην Αγγλία, από τους οποίους αξίζει να σημειωθεί μόνο το κεφάλι από τη Μεσσήνη. Δεν τους δωρίζει, αλλά τους πωλεί στο Βρετανικό Μουσείο.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ»