Αρχαιοκαπηλία και ιστορία

Η περιπέτεια του "Θησαυρού των Αηδονιών"

Είκοσι υποθέσεις  αρχαιοκαπηλίας, στις οποίες ένας από τους βασικούς πρωταγωνιστές είναι ο ίδιος, αναπτύσσει στο ομώνυμο βιβλίο του ο ιδιωτικός ερευνητής Γιώργος Τσούκαλης.

Το «Λαθρέμποροι ιστορίας - Επιστροφή των 20 θησαυρών», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σιδέρη, παρουσιάστηκε χθες το βράδυ στο ίδρυμα Θεοχαράκη και αποκαλύπτει το παρασκήνιο των σύνθετων ερευνών που χρειάστηκαν για τη διαλεύκανση μεγάλων υποθέσεων αρχαιοκαπηλίας τα τελευταία χρόνια, όπως η κλοπή των αρχαίων από το μουσείο της Κορίνθου το 1990.
Το Όριον έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την αρχαιοκαπηλία στα τεύχη 18 και 27 (Φεβρουάριος 2011) και έχει διαμορφώσει άποψη ποιοι και πώς εμπλέκονται στις χρυσοφόρες αυτές επιχειρήσεις που όμως είναι ταυτόχρονα και σοβαρό χτύπημα εις βάρος της αρχαιολογίας, τους πολιτισμού και όλων των επιστημών. Πέραν αυτών η αρχαιοκαπηλία βοήθησε σημαντικά κάποια "κέντρα γνώσης" του κόσμου και κράτη να αποκρύψουν ή να διαστρεβλώσουν κομβικά σημεία της ιστορίας του κόσμου, ιδιαίτερα σε ό,τι έχει σχέση με την Ελλάδα. 

Στο βιβλίο του ο κ. Τσούκαλης επιθυμεί να περάσει το μήνυμα ότι «η πολιτιστική κληρονομιά ανήκει σε όλους και είναι εξίσου σημαντική όπως η εδαφικά ακεραιότητα της χώρας μας». Με την πρώτη θέση το Όριον διαφωνεί κάθετα. Δεν ανήκει "σε όλους η πολιτιστική κληρονομιά"! Δεν μπορεί να ανήκει στον βάρβαρο (εντός και εκτός τειχών), σε αυτόν που δεν είναι ικανός να την εκτιμήσει και να την σεβαστεί. Και δεν μπορεί οι χθεσινοί καταστροφείς ενός ολόκληρου πολιτισμού να έρχονται σήμερα ως τιμητές του. Ούτε βεβαίως ανήκει σε όλους εκείνους που τον βλέπουν σαν εμπορικό αγαθό και ευκαιρία για να πλουτίσουν. 

Το ρεπορτάζ που ακολουθεί δημοσιεύθηκε στο τεύχος τεύχος 18 - Απρίλιος 2010 του Όριον:

Αρχαιοκάπηλοι, πολιτικοί, έμποροι και κρυφοί «ιδιοκτήτες» σε ένα απίστευτο πάρτι…

Ο Θησαυρός των Αηδονιών

Στο έλεος καιρού και ανθρώπων οι μυκηναϊκοί τάφοι

Το αρχαίο νεκροταφείο των Αηδονιών δεσπόζει του χωριού. Η πρόσβαση είναι σχετικά δύσκολη και η υποδοχή... φυσική αφού δεν υπάρχει εκεί άνθρωπος! Η (μνημονιακή) διάλυση της Αρχαιολογικής υπηρεσίας (της αρχαιότερης δημόσιας υπηρεσίας της Ελλάδας!) βοηθά περισσότερο τους αρχαιοκάπηλους...  (φωτ. Όριον)

Του Χρίστου Κ. Κοτσωνή
Αρχαιοκάπηλοι, κλεπταποδόχοι, αστυνομικοί, διαρρήκτες, αρχαιολόγοι, υπουργοί και γραμματείς, διαρρήκτες, εξιχνιάσεις, επιστροφές και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί ο νους του ανθρώπου αποτελούν σημαντικό μέρος της ιστορίας του περίφημου «Θησαυρού των Αηδονιών» Κορινθίας, ενός από τους ωραιότερους και σημαντικότερους αρχαιολογικούς θησαυρούς της Ελληνικής Αρχαιότητας. Η ιστορία του Θησαυρού ξεκίνησε με τους αρχαιοκάπηλους, συμπληρώθηκε από δικαστική διαμάχη του Υπουργείου Πολιτισμού στις ΗΠΑ, συνεχίστηκε με την επίσημη ανασκαφή – εύρεση μέρους του, την επιστροφή των κλεμμένων και ολοκληρώνεται με την εγκατάλειψη στις διαθέσεις καιρού και ανθρώπων της Μυκηναϊκής Νεκρόπολης των Αηδονιών. Κοντολογίς, αφού η Πολιτεία μέσω των ανασκαφών  πήρε ό,τι βρήκε στους τάφους (από τους αρχαιοκάπηλους «τους κατ’ εξοχήν απάτριδες αυτού του κόσμου», όπως εύστοχα σημειώνει η Καλλιόπη Κρυστάλλη – Βότση, δεν περιμένουμε καλό), τους παράτησε στην τύχη τους. Δεν άξιζαν ούτε ένα στέγαστρο για να προφυλαχθούν. Η περιοχή βρίσκεται στο άκρο του Θριασίου Πεδίου, που ήταν η πεδιάδα κοντά στη δωρική πόλη του Φλιούντος, όπου αναπτύχθηκε, όπως έδειξαν οι ανασκαφές, σοβαρός μυκηναϊκός πολιτισμός. Ξέφραγο αμπέλι ο αρχαιολογικός χώρος μπορεί να υποστεί βλάβη από άσχετους και σχετικούς, από τη βροχή που εισέρχεται εντός λόγω της κλίσης των διαδρόμων – εισόδων και την υγρασία που παραμένει φθοροποιό στοιχείο εντός των θαλάμων ταφής. Όπως για παράδειγμα συμβαίνει στο σύμπλεγμα τάφων αρ. 9,10,11 (βλ. φωτ. Σχεδίου), όπου έχει υποχωρήσει ο ενδιάμεσος πώρινος τοίχος και πλέον οι τάφοι επικοινωνούν. Σε έναν τάφο του οποίου έχει πέσει η οροφή, ελαιοκαλλιεργητής έχει ρίξει τα λιόκλαδα που έχουν πια ξεραθεί. Κάποια στιγμή ίσως ανάψει και φωτιά για να τα κάψει… Μόνο η πινακίδα μας πληροφορεί ότι πρόκειται περί αρχαιολογικού χώρου. Το «Όριον», όταν πήγε εκεί, δεν συνάντησε ψυχή. Τα πάντα αφύλακτα, απροστάτευτα και στις διαθέσεις οιουδήποτε… Κατά τα άλλα, «ζήτω ο ελληνικός πολιτισμός, ζήτω οι αναστηλώσεις των, “γυαλιστερών”, αρχαίων θεάτρων για να χορεύουμε, να τηλεπιθηκίζουμε…». Οι περισσότεροι τάφοι των Αηδονιών έχουν μνημειακή πρόσοψη. Συνολικά έχουν ανασκαφεί είκοσι- όλοι συλημένοι - εκ των οποίων οι 17  θαλαμωτοί με δρόμο κατηφορικό που, χωρίς σκέπασμα, τα νερά της βροχής καταλήγουν εντός των νεκρικών θαλάμων. Οι περισσότεροι έχουν ορθογώνιο θάλαμο με επιμήκεις κατηφορικούς διαδρόμους εισόδου, που είναι εντυπωσιακές. Υπάρχουν και μερικοί με κυκλικό θάλαμο και κοντό διάδρομο. Τα ευρήματα των ανασκαφών απέδειξαν ότι πράγματι ο Μυκηναϊκός πολιτισμός υπήρξε «πολύχρυσος», όπως λέει ο Όμηρος. Το παράξενο είναι (και ίσως μπορεί να θεωρήσει κανείς ότι ενδεχομένως να υπάρχει σχέση με κάποια από τα στοιχεία που δημοσιεύουμε) ότι παρά τις προτάσεις της ΛΖ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων Κορινθίας να απαλλοτριωθεί ο χώρος, εν τούτοις ακόμη και το χωράφι όπου βρίσκονται οι τάφοι ανήκει ακόμη σε ιδιώτη! Εν τω μεταξύ ο Δήμος Νεμέας έχει εκπονήσει μελέτη για την τοποθέτηση στεγάστρων επάνω από τους τάφους, ωστόσο το ερώτημα είναι πώς μπορούν αυτά να τοποθετηθούν τη στιγμή που η έκταση είναι ιδιόκτητη!    

Αρχαιοκαπηλία με κρατική προστασία!

Τάφος στα Αηδόνια του οποίου έχει υποχωρήσει η οροφή και
χρησιμοποιείται για την απόρριψη των κλαδιών ελαιών και χόρτων! (φωτ. Όριον)

Οι κάτοικοι του χωριού δεν γνώριζαν ότι υπήρχε αρχαιολογικός χώρος στη «Γουρουνοσπηλιά», όπως ονομάζεται η περιοχή εξαιτίας της παραμονής οικόσιτων γουρουνιών σε κάποιους τάφους που είχαν πέσει και έμοιαζαν με σπήλαια. Την άνοιξη του 1971 ο ιδιοκτήτης του χωραφιού, Θεοφάνης Κουγιούρης, κάτοικος του χωριού των Αηδονιών, έπεσε μαζί με το μουλάρι του στο θάλαμο ενός τάφου, όταν υποχώρησε η οροφή. Ο πρώην πρόεδρος της κοινότητας Αηδονιών, Γιώργος Καλαϊτζής, εξιστορεί στο βιβλίο «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο Αρχαιοτήτων» του Ανδρέα Αποστολίδη (εκδ. Άγρας, σελ. 212): «Ο Κουγιούρης την εποχή εκείνη ήταν και πρόεδρος της κοινότητας. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, έχοντας και ένα μηχάνημα για να φτιάξει τους δρόμους της κοινότητας, έκανε μια επέμβαση για να καθαρίσει το χώρο αυτό από τις συκιές (…). Και σκάβοντας με το φορτωτή βγήκαν επάνω κάποια αγγεία, αμφορείς κ.λπ. Το μάθανε όλοι και μπήκανε σε όλους τους τάφους μέσα. Αυτή η ιστορία διήρκεσε και έξι και εφτά μήνες. Εδώ μιλάμε για… να μην χρησιμοποιήσω λέξεις, δηλαδή να πω τι έγινε. Καμμιά φορά, αν λέμε λέξεις τέτοιες, ντρεπόμαστε κιόλας. Μέρα – νύχτα σκάβανε, επί μήνες. Χειμώνα – καλοκαίρι. Εδώ είναι εκτεθειμένες οι υπηρεσίες όλες. Εκτεθειμένες. Κατήγγειλε κάποιος από δω από το χωριό ότι απόψε σκάβουν, είναι μια ομάδα εκεί και σκάβουν, και όλοι παρακολουθούσαν με αγωνία τι θα έκανε το Αστυνομικό Τμήμα. Και το Αστυνομικό Τμήμα έστελνε το τζιπ και από απόσταση τριών χιλιομέτρων έβαζε τον τενόρο, το φάρο και τον τενόρο, για να φύγουν πρώτα αυτοί που έσκαβαν και μετά, όταν φτάσει εδώ να μην βρει κανέναν». Έτσι, λοιπόν, ληστεύθηκε ο θησαυρός των Αηδονιών. Με κρατικά έξοδα και προστασία!

Χρυσό δαχτυλίδι - σφραγίδα. Είναι από τα κλεμμένα του αρχαίου νεκροταφείου των Αηδονιών
που βρέθηκαν στις ΗΠΑ και χρονολογείται στα 1500 π.Χ. περίπου (φωτ. Όριον).

Για να κατανοήσουμε τι συνέβαινε τότε σε ολόκληρη την περιοχή (και όχι μόνο), από το ίδιο βιβλίο, παραθέτουμε τη διήγηση: «Το 1973-74 ήρθαν στην Ελλάδα για ανασκαφές και δύο νέοι Αμερικανοί αρχαιολόγοι, ο Steven Miller και ο James Wright. “Το 1973 ήμασταν εδώ μόνο η γυναίκα μου, εγώ και οι ντόπιοι”, λέει ο Στήβεν Μίλλερ. “Θυμάμαι ότι μόλις είχαμε έρθει, ίσως να ήταν η δεύτερη βδομάδα μας στη Νεμέα, και πήγα στο διπλανό χωριό, στη Νέα Νεμέα, να αγοράσω εξοπλισμό. Μπήκα σ’ ένα μαγαζί και άρχισα να εξηγώ ότι ήθελα μια τσάπα και μερικά φτυάρια. Κι ο τύπος του μαγαζιού ρωτάει τι τα θέλω. Του είπα ότι κάνω ανασκαφές στην αρχαία Νεμέα. “Μπα, αλήθεια; μου κάνει. Κι εγώ σκάβω”. “Τι εννοείς;” τον ρωτάω.“Έχω έναν φορτωτή και πάω και σκάβω εκεί γύρω. Και βρίσκω συνέχεια ένα σωρό αρχαιότητες. Ξέρεις, μου κάνει, εσύ κι εγώ πρέπει να συνεργαστούμε, είμαστε συνάδελφοι”. “Περίμενε, του λέω, εσύ είσαι αρχαιοκάπηλος”. “Ναι”, μου απαντάει, “και πολύ καλός μάλιστα”». Στο ίδιο βιβλίο ο Τζέημς Ράιτ θυμάται και την αρχαιοκαπηλία στ’ Αηδόνια: «Η λεηλασία έγινε από μερικούς ανθρώπους του χωριού, αλλά επίσης και από οργανωμένες ομάδες ή συμμορίες τυμβωρύχων που δρουν επί χρόνια στην πεδιάδα του Φλιούντα. Η αρχαία πόλη του Φλιούντα είναι ένα είδος ορυχείου αρχαιοκαπήλων, υπάρχουν νεκροταφεία εκεί που έχουν ακέραια αγγεία, υπάρχουν υπολείμματα της αρχαίας πόλης όπου μπορείς να βρεις αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές, ακόμη και χάλκινα και μαρμάρινα αγαλματίδια…». Το παράλογο είναι πως επίσημα η Αρχαιολογική Υπηρεσία θεωρεί ότι η σύληση των τάφων έγινε στα τέλη της δεκαετίας του ’70, ενώ είναι γνωστό ότι αυτή ξεκίνησε στις αρχές του 1971. Μέχρι το 1977 που το έμαθαν οι αρχαιολόγοι οι τάφοι ληστεύονταν διαρκώς! Και αυτό θα συνεχιζόταν για περισσότερα χρόνια, αν δεν υπήρχε ο αστάθμητος παράγοντας του ανταγωνισμού των αρχαιοκαπήλων! Όπως εξηγεί ο Στήβεν Μίλλερ, «ένας από τους λόγους που η τυμβωρυχία έγινε γνωστή, ήταν ότι υπήρχαν δύο αντίπαλες ομάδες τυμβωρύχων που είχαν ριχτεί στους τάφους. Και έγινε ανταλλαγή πυροβολισμών και τράβηξαν την προσοχή των αρχών. Λέγεται ότι κέρδισε η συμμορία του τότε κοινοτάρχη».               

                                      Πολιτική κάλυψη των αρχαιοκαπήλων!

Το νεκροταφείο των Αηδονιών ακόμη και σήμερα εξακολουθεί να είναι αφύλαχτο.
Βεβαίως και οι ανασκαφές δεν έχουν ολοκληρωθεί ούτε και η προστασία
των ταφικών μνημείων από ανθρώπους και καιρικές συνθήκες. (φωτ. Όριον)

Ο Παναγιώτης Κλιόσης, από τους εργάτες των ανασκαφών στη Νεμέα, ήταν ένας από τους φύλακες που έστειλαν στα Αηδόνια μετά το σκάνδαλο και ένα χρόνο μετά την πρώτη αναφορά ότι κάτι έτρεχε. Καταμαρτυρεί στο βιβλίο του Α. Αποστολίδη ότι τους γνωρίζει όλους και συνεχίζει: «Όλους τους ξέρω και οι περισσότεροι έχουν θέσεις, είναι όργανα. Ας πούμε ο αγροφύλακας. Ο παπάς. Να πηγαίνεις τη νύχτα και να λες τι δένδρο είναι, πότε κόπηκε, πότε μαύρισε. Και είναι παπάς. Περνάς και ή σε σκοτώνει ή τον σκοτώνεις. Μια βραδυά ήταν δίκαννα. Μας ντουφεκάγανε κάθε βράδυ. Μου στέλνανε γράμματα στο σπίτι “απόψε πεθαίνουν τα παιδιά σου, απόψε πεθαίνει η γυναίκα σου”, για να φοβηθώ. Και η αστυνομία βέβαια μέσα στο κόλπο ήτανε. Βέβαια. Επιτρέπεται στον οδηγό να βάλει το φάρο; Τότε γιατί πήγαινε;». Ο Στ. Μίλλερ θυμάται: «Μόλις είχε φτάσει καινούργιος διοικητής στο Αστυνομικό Τμήμα Νεμέας. Στις 2 τα ξημερώματα το βράδυ των εκλογών 18/19 Νοεμβρίου 1977 ο νέος διοικητής έλαβε τηλεφωνήματα από γειτονικό προς τους τάφους σπίτι που κατήγγειλε ύποπτη δραστηριότητα. Οι ύποπτοι ήταν οι φύλακες. Παραμονή των εκλογών του ’77 ήταν η πρώτη μέρα που φυλάχτηκε το νεκροταφείο των Αηδονιών. Όμως ο ιδιοκτήτης του σπιτιού, που όλο τον υπόλοιπο χρόνο δεν είχε κάνει καμία καταγγελία, και ήταν από τους πρώτους στον κατάλογο των υπόπτων για άλλους λόγους, διορίστηκε σε λίγο επίσημα φύλακας του χώρου. Όπως επίσης και ο ανιψιός του κοινοτάρχη. Διορίστηκαν ύστερα από παρέμβαση ενός ισχυρού πολιτικού από την περιοχή της Νεμέας»!!! Ο συγγραφέας σχολιάζει ότι η ανάμειξη του τότε κοινοτάρχη και του πρώην αστυνομικού διοικητή θεωρείται δεδομένη, «το ίδιο δεδομένη είναι και η γενική ανοχή στην παράνομη εμπορία αρχαιοτήτων από την πλειονότητα των κατοίκων των Αηδονιών. Ο νόμος της σιωπής τριάντα χρόνια μετά επικρατεί ακόμα στο χωριό που σταδιακά έχει ερημώσει». Ήταν τόσο γνωστό το σπορ της αρχαιοκαπηλίας – εμπορίας αρχαιοτήτων, που ένας πιτσιρικάς από το Πετρί, κάποτε σε έκθεση στο Δημοτικό με θέμα «τι θέλετε να γίνετε όταν μεγαλώσετε», έγραψε ότι θέλει να γίνει αρχαιοκάπηλος, γιατί ο τάδε αγόρασε Toyota Celica! Το 1976 είχαν βρεθεί 20 τάφοι, οι οποίοι μέχρι να φθάσει η αρχαιολογική υπηρεσία είχαν συληθεί άπαντες.                                                                                                                                Το φθινόπωρο του 1977 ο φύλακας αρχαιοτήτων της Νεμέας, Α. Βακρινάκης,  ειδοποίησε την Δ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ναυπλίου, στην οποία ανήκε τότε η Κορινθία (τώρα ανήκει στην ΛΖ΄ Εφορεία Κορίνθου). Οι ανασκαφές ξεκίνησαν τον Ιούνιο του 1978 από την Καλλιόπη Κρυστάλλη – Βότση με βοηθό την Ντίνα Καζά – Παπαγεωργίου και αρχιτεχνίτες ανασκαφών τους Κ. Κατσουλιέρη, Χ. Δανόπουλο και Ν. Γιαννάκη. Παρά την εκτεταμένη αρχαιοκαπηλία η ανασκαφή έδωσε αμέσως στίγμα ότι πρόκειται περί σημαντικής μυκηναϊκής νεκρόπολης. Η συστηματική ανασκαφή διεξήχθη από το 1978 έως το 1980 σε τέσσερις ανασκαφικές περιόδους, αλλά, όπως αναφέρει η Κ. Κρυστάλλη – Βότση, «η ξαφνική όμως μετακίνησή μου από το Ναύπλιο στην Αθήνα δεν με άφησε να ολοκληρώσω την έρευνα και την ανασκαφή». Από τότε μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει το παραμικρό στην περιοχή, πλην της τοποθέτησης πινακίδων… Και δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι τουλάχιστον μέχρι το 2004 οι λαθρανασκαφές στ’ Αηδόνια συνεχίζονταν!
Ο θησαυρός έφυγε με… καρπούζια!
Τα κλεμμένα από τους αρχαιοκάπηλους αλλά και τα ευρήματα (όσα άφησε πίσω της η κλοπή) των αρχαιολόγων κατά την ανασκαφή στη νεκρόπολη των Αηδονιών αποτελεί τον περίφημο θησαυρό, ο οποίος αποτελείται από 312 αντικείμενα, που χρονολογούνται κυρίως στα 1500 - 1400 π.Χ. περίπου. Συγκεκριμένα, έχουν βρεθεί  δύο χρυσά δαχτυλίδια – σφραγίδες, με παράσταση άρματος το ένα και δύο γυναικών που κρατούν άνθη το άλλο, τρία ακόμη δαχτυλίδια (δύο χρυσά και ένα από ήλεκτρο),  τρεις σφραγιδόλιθους από στεατίτη, αμέθυστο και αχάτη, χρυσά κοσμήματα ενδυμασίας και χρυσές χάντρες σε ποικιλία σχημάτων, καθώς και μεγάλο αριθμό άλλων χαντρών από διάφορες ύλες, όπως ημιπολύτιμους λίθους, ήλεκτρο, φαγεντιανή και υαλόμαζα. Δύο από αυτά, το δαχτυλίδι από ήλεκτρο με σφενδόνη σε σχήμα καθιστού πιθήκου και ένας σφραγιδόλιθος από αμέθυστο σε σχήμα σκαραβαίου με παράσταση γρύπα, χρονολογούνται στο 16^ο αιώνα π.Χ. και είναι πιθανότατα μινωικά έργα. Οι χάντρες από φαγεντιανή και υαλόμαζα δεν αποκλείεται να ανήκουν στο 14^ο και 13^ο αιώνα π.Χ., όπως και τα σφονδύλια από στεατίτη. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι χάντρες σε σχήμα πάπιας θυμίζουν το περιδέραιο της γυναικείας θεότητας σε μια από τις πιο ωραίες τοιχογραφίες της Θήρας και το μινωικό αγγείο από ορεία κρύσταλλο από τον Ταφικό Κύκλο Β των Μυκηνών. Επίσης, οι χάντρες από ήλεκτρο και το ασημένιο – σιδερένιο δαχτυλίδι είναι ανάλογα αυτών που έχουν βρεθεί σε τάφους των Μυκηνών, των Δενδρών και του Βαφειού. Πώς όμως βγήκαν τα αρχαία από την Ελλάδα; Ο κ. Μίλλερ διηγείται μια καταπληκτική ιστορία, την οποία του μετέφερε γνωστός του τραπεζίτης από την Ελβετία και ο ίδιος την υιοθετεί: «Τα αγγεία εξήχθησαν λαθραία από την Ελλάδα, μέσα σε καρπούζια. Μεγάλες νταλίκες γεμάτες καρπούζια για την Ελβετία και τη Γερμανία. Και μετά από δεκαπέντε χρόνια η αφρόκρεμα των χρυσών αντικειμένων από τ’ Αηδόνια εμφανίστηκε στη Νέα Υόρκη, στην γκαλερί ενός εμπόρου που ήταν σύμβουλος του προέδρου Μπους του πρεσβύτερου».

Κρατική νομιμοποίηση! 

Τον Απρίλιο του 1993 η συλλογή* αυτή είχε εκτεθεί στην Αίθουσα Τέχνης του Μichael Ward στη Νέα Υόρκη, με σκοπό να δημοπρατηθεί. Αμερικανοί αρχαιολόγοι (κυρίως οι Μάλκομ Γουίνερ και ο Τζέημς Ράιτ) ειδοποίησαν αμέσως τους Έλληνες συναδέλφους τους για τη δημοπρασία, καθώς ήταν ολοφάνερο ότι τα αντικείμενα αποτελούσαν ένα ομοιογενές σύνολο που έπρεπε να προέρχεται από τη σύληση μυκηναϊκών τάφων στην Ελλάδα. Ωστόσο, ο Αμερικανός γκαλερίστας, ένα χρόνο πριν από τη δημοπρασία, είχε ειδοποιήσει το Ελληνικό Δημόσιο και ζήτησε  πληροφορίες για την προέλευση και την αυθεντικότητα των αντικειμένων. «…Το περίφημο κράτος μας είχε δώσει ήδη ένα γράμμα στον Μάικλ Ουώρντ που του έδινε την άδεια να τα πουλήσει», αναφέρει ο αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης και εμείς στην Ελλάδα ποτέ δεν μάθαμε αν τιμωρήθηκε αυτός που υπέγραψε την επιστολή αυτή… Ευτυχώς, όμως, η υπόθεση δεν χάθηκε. Όταν ειδοποιήθηκε (από τους Αμερικανούς αρχαιολόγους, για να μην ξεχνιόμαστε) το Υπουργείο Πολιτισμού, συγκρότησε αμέσως επιτροπή με μέλη την αείμνηστη Αγνή Σακελλαρίου, το Γιάννη Σακελλαράκη και την Καίτη Δημακοπούλου (η οποία τεκμηρίωσε πλήρως το ελληνικό αίτημα), που ανέλαβε να εξετάσει το θέμα του θησαυρού. Στην επιχείρηση βοήθησαν σημαντικά και οι Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Καλλιόπη Κρυστάλλη – Βότση και Νικολέττα Διβάρη – Βαλάκου. Μετά τη σύγκριση των αντικειμένων του επιστημονικά τεκμηριωμένου και άριστα εικονογραφημένου καταλόγου της δημοπρασίας με τα ευρήματα της επίσημης ανασκαφής, η επιτροπή επιβεβαίωσε ότι προέρχονται από το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονιών. Το Μάιο του 1993 η Ελλάδα προσέφυγε στο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Νέας Υόρκης, ζητώντας τη ματαίωση της δημοπρασίας και την επιστροφή του Θησαυρού, με το επιχείρημα ότι όλα τα αντικείμενα προέρχονταν από τις λαθρανασκαφές στο μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονιών και είχαν εξαχθεί παράνομα από τη χώρα μας. Με δικαστική απόφαση, που εξέδωσε ο δικαστής Witman Nap, απαγορεύθηκε η δημοπρασία (δηλαδή η πώληση).

Στη μέση η «Συλλογή Μητσοτάκη»…

 Ο δικηγόρος του ελληνικού δημοσίου, Νηλ Τζόνστον, εξιστορεί τα γεγονότα που ακολούθησαν στο βιβλίο του Α. Αποστολίδη, λέγοντας ότι ο ιδιοκτήτης της γκαλερί είχε μεγαλοδικηγόρους για να τον υπερασπιστούν στην υπόθεση: «… το γραφείο Rosenman - Collen ήταν μια πανάκριβη επιλογή κι αυτό που με άφησε άναυδο είναι πως στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για το συμβιβασμό ο Ουώρντ έφερε και δεύτερο δικηγορικό κολοσσό, τους Cravath, Swaine & Moore, ακόμα πιο ακριβό. Κανένας απλός πολίτης στον κόσμο αυτό δεν μπορεί να πληρώσει και τα δύο αυτά δικηγορικά μεγαθήρια. Και οι μεγαλοδικηγόροι μας πέταξαν έτσι ξαφνικά ότι αν επιμέναμε να ανακαλύψουμε πώς έφτασαν στον Ουώρντ τα κοσμήματα, θα έβγαζαν στη φόρα τα άπλυτα της συλλογής Μητσοτάκη**, που ήταν τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας, και η κόρη του η υπουργός Πολιτισμού, ήταν εκείνη που μας είχε προσλάβει». Συνεχίζοντας το συλλογισμό του ο Νηλ Τζόνστον λέει ακόμη: «Κι έτσι έγινε φανερό σε μένα πως κάποιο άλλο παιχνίδι παιζόταν εδώ, κάποιος άλλος ήταν ο πραγματικός ιδιοκτήτης της συλλογής, για λογαριασμό του οποίου δρούσε ο Ουώρντ. Είχα την υποψία ότι κάποιος ήταν έτοιμος να κάνει μια δωρεά στο Μουσείο Ζ.Π. Γκεττύ ή κάποιο άλλο μουσείο και ότι η κυκλοφορία στην αγορά ενός μικρού μέρους από τα κλοπιμαία πελοποννησιακών τάφων, ήταν για να δουν αν οι Έλληνες θα έκαναν τίποτα, και όταν αντέδρασαν, σταμάτησαν τη διαδικασία. Έχω την υποψία ότι υπάρχει κάπου κρυμμένο το υπόλοιπο, η πλειονότητα της λαθρανασκαφής, και ότι κάποια μέρα θα βγει στη φόρα». Μετά από αυτά τίθεται ξανά το ερώτημα: Ποιος κρατικός παράγων έδωσε έγγραφη άδεια, ένα χρόνο πριν από την παρέμβαση του ελληνικού κράτους, στον Αμερικανό γκαλερίστα για να πουλήσει ελεύθερα το Θησαυρό των Αηδονιών; Αναζητήθηκαν ευθύνες από την ελληνική κυβέρνηση και ειδικά από την τότε υπουργό Πολιτισμού Ντόρα Μπακογιάννη κι αν όχι, γιατί; Στην εξέλιξη της υπόθεσης, οι μεγαλοδικηγόροι του γκαλερίστα μπροστά στο φόβο ότι αν οδηγηθούν σε δίκη θα αναγκαστούν να αποκαλύψουν ποιος προμήθευσε τις αρχαιότητες στον Ουώρντ, πρότειναν συμβιβασμό. Έτσι, το Δεκέμβριο του 1993, επήλθε η εξής συμφωνία: Ο Θησαυρός δωρίθηκε στο πολιτιστικό ίδρυμα με έδρα την Ουάσιγκτον, «Εταιρεία για τη Διατήρηση της Ελληνικής Κληρονομιάς», με τον όρο να παραμείνει σε αυτή για δύο χρόνια και στη συνέχεια να επιστραφεί στην Ελλάδα. Η επιστροφή έγινε τον Ιανουάριο του 1996. Ακολούθως, παρουσιάστηκε σε ειδική έκθεση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών και το μεγάλο ταξίδι του Θησαυρού τελείωσε με την τοποθέτησή του στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νεμέας, όπου τον είδαμε κατά τη διάρκεια του ρεπορτάζ. Η διεκδίκηση της Ελλάδας είχε διπλό σκοπό, που, τελικά, επιτεύχθηκε: να επαναπατριστούν τα ελληνικά αρχαία (για πρώτη φορά μέσω δικαστικής διενέξεως) και, δεύτερον, να τεθεί ανοιχτά στη διεθνή κοινότητα το σοβαρό πρόβλημα των λαθρανασκαφών και της αρχαιοκαπηλίας, που όχι μόνο διαρπάζει αρχαιότητες, αλλά και καταστρέφει πολύτιμα στοιχεία για την επιστημονική έρευνα. 

Ομηρικές αναφορές

Το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονιών ταυτίζεται με την ομηρική «ερατεινή Αραιθυρέη». Ο Όμηρος την κατατάσσει στα πολίσματα εκείνα, τα οποία προσέφεραν άνδρες και πλοία στον Αγαμέμνονα για την εκστρατεία στην Τροία. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι η διαμόρφωση του τοπίου στα Αηδόνια ίσως υποδεικνύει την ύπαρξη πολίσματος στο χαμηλό, φυσικό οχυρό λόφο, που στη μια μεριά του κατέβαινε κελαρυστό νερό όπου φύονταν πλατάνια, όπως συμβαίνει και σήμερα. Σύμφωνα με τον Παυσανία, η Αραιθυρέα ονομαζόταν σε ακόμη παλαιότερα χρόνια Αραντία, από τον Άραντα. Παιδιά του ήταν ο Άορις και η Αραιθυρέα, η οποία πέθανε πρώτη και ο αδελφός της, στη μνήμη της, ονόμασε τη χώρα σε Αραιθυρέα, γι’ αυτό και ο Όμηρος αναφέροντας τους υπηκόους του Αγαμέμνονα έγραψε: «κατοικούσαν τις Ορνειές και τη θελκτική Αραιθυρέα». Ο Παυσανίας εκτιμά ότι «οι τάφοι των παιδιών του Άραντα νομίζω πως δεν βρίσκονται σε άλλο μέρος της χώρας, αλλά πάνω στον Αραντίνο λόφο. Σ’ αυτούς είναι στημένες στήλες που φαίνονται καλά από τα πέριξ». Ο Στράβων γράφει ότι κατά τους ιστορικούς χρόνους οι κάτοικοι της Αραιθυρέας εγκατέλειψαν την πόλη και έκτισαν τον νεώτερο Φλιούντα, σε απόσταση 30 σταδίων, περίπου 5,5 χλμ.). Πάντως, η Αραιθυρέα και ολόκληρη η χώρα των Φλιασίων είχαν σαφώς άμεση σχέση με τις Μυκήνες και το Άργος και, όπως αποδεικνύουν οι έρευνες, η πρώτη βρισκόταν επάνω σε διασταυρούμενο οδικό δίκτυο (προς Φενεό ο ένας δρόμος και προς Σικυώνα μέσω Τιτάνης ο δεύτερος).

*Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι τόσο ο Θησαυρός που επαναπατρίστηκε από τις ΗΠΑ όσο και αυτός που βρήκαν οι αρχαιολόγοι στις ανασκαφές, αποτελούν μικρό μέρος του πραγματικού αρχαιολογικού πλούτου που έκρυβε το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Αηδονιών. Το μεγάλο μέρος των ευρημάτων εκτιμάται από τους ειδικούς ότι είναι κρυμμένο ή έχει πουληθεί και κοσμεί το σπίτι κάποιου πολύ πλουσίου κάπου στη Γη. Μετά τη δικαστική εξέλιξη της Νέας Υόρκης, είναι πολύ δύσκολο να εμφανιστεί επίσημα ο κλεμμένος Θησαυρός.    
**Για τη «Συλλογή Μητσοτάκη» θα επανέλθουμε σε προσεχές τεύχος.
  ΠΗΓΕΣ:

1.      «Αρχαιοκαπηλία και εμπόριο Αρχαιοτήτων», του Ανδρέα Αποστολίδη, εκδόσεις Άγρας.

2.      «Ο Θησαυρός των Αηδονιών», ΥΠΠΟ – Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων.

3.      «Παυσανίου Περιήγησις – Κορινθιακά – Λακωνικά», Νικ. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών.