Επικούριος Απόλλων… Δεν δίνουν στη Μεσσηνία αυτό που της ανήκει

Η προηγούμενη ανάρτηση του κειμένου του υποστρατήγου Γ. Καρδαμήτση για τον ναό του Επικουρίου Απόλλωνα έχει αρκετά ενδιαφέροντα σημεία αλλά δεν υιοθετείται πλήρως από το Όριον. Για την πληρέστερη ενημέρωση των αναγνωστών μας αναρτούμε το ρεπορτάζ του περιοδικού Όριον που δημοσιεύθηκε στον 1ο τεύχος, τον Οκτώβριο του 2008. Θεωρούμε ότι το θέμα της διάσωσης του μοναδικού αυτού ναού είναι θέμα υψίστης προτεραιότητας. Κι όμως, οι χρηματοδοτήσεις είναι πενιχρές και ο ναός εξακολουθεί να σκεπάζεται από την... ληγμένη τέντα που μπορεί να του προσέφερε προστασία αρκετά χρόνια, τώρα όμως έχει αρχίσει να γίνεται επικίνδυνη για την ασφάλεια του μνημείου.    

Του Θάνου Κώστα

Στην καρδιά της Πελοποννήσου, στα όρια των νομών Αρκαδίας, Ηλείας και Μεσσηνίας, στην ερημική περιοχή Βάσσες (που σημαίνει μικρό ίσωμα στο μέσον βράχων) και σε υψόμετρο 1.131 μέτρα, βρίσκεται ένα μοναδικό μνημείο της πολιτιστικής κληρονομιάς μας, ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα. Το μνημείο κτίστηκε ανάμεσα στα 420 - 400 π.Χ. (φέρεται ως έργο του αρχιτέκτονα του Παρθενώνα Ικτίνου), πάνω στα ερείπια αρχαιότερου ναού, που ήταν αφιερωμένος στον Απόλλωνα. Επικούριος ονομάστηκε, γιατί ο θεός ήλθε επίκουρος (=αρωγός, βοηθός) να γλυτώσουν, από επιδημία πανώλης, οι Φιγαλείς κάτοικοι της γύρω περιοχής. Όπως είναι γνωστό, ο Απόλλων ήταν και θεός της ιατρικής, πατέρας του Ασκληπιού κι είχε το προσωνύμιο του ιητή (=θεραπευτή).

Ο ναός φέρει χαρακτηριστικά και των τριών αρχαίων ρυθμών: δωρικού -  ιωνικού - κορινθιακού. Είναι περίπτερος με δωρικές κολώνες, εξάστυλος στις βραχείες πλευρές του και χωρίζεται σε πρόναο, σηκό, άβατο και οπισθόδομο. Είναι κτισμένος κατά το αρχαϊκό πρότυπο, γι’ αυτό έχει σχήμα επίμηκες. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πλάγιες πλευρές του δεν φέρουν 13 κίονες, όπως ήταν το κλασικό πρότυπο, αλλά 15. Οι εσωτερικοί κίονες είναι ιωνικού ρυθμού, ενώ τον σηκό στήριζε ένας κίονας κορινθιακού ρυθμού, το αρχαιότερο εύρημα αυτού του ρυθμού. Στην αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική η ζωφόρος κοσμούσε το εξωτερικό του ναού αλλά, στον Επικούριο Απόλλωνα η ζωφόρος περιέτρεχε το εσωτερικό του σηκού και αναπαριστά δύο θέματα: τη μάχη ανάμεσα στους Έλληνες, με αρχηγό τον Ηρακλή (που διακρίνεται από τη λεοντή του) και τις Αμαζόνες και τη μάχη μεταξύ Λαπιθών και Κενταύρων. Το δεύτερο ήταν συχνό θέμα στην αρχαιοελληνική τέχνη και εμφανίζεται και στις μετόπες του Παρθενώνα.

Επικούριος Απόλλωνας, ο βωμός που έχει υποστεί καθίζηση. 

Η αρπαγή από τον Έλγιν

Ο ναός παρέμεινε σε χρήση κατά τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, όπως φαίνεται από τις επιδιορθώσεις που δεχόταν η κεραμοσκεπή. Με την κατάρρευση της στέγης, λόγω της φθοράς των ξύλινων δοκαριών της, επήλθε η πρώτη σημαντική καταστροφή. Το 1765 ο ναός ταυτίσθηκε επιτυχώς το 1765 από το Γάλλο αρχιτέκτονα J. Bocher.                 

Παρά το απόμακρο της τοποθεσίας ο ναός προσέλκυε (και συνεχίζει), πλήθος επισκεπτών για την ξακουστή ομορφιά του. Από τους πιο ονομαστούς επισκέπτες του ήταν ο Παυσανίας και ο Καζαντζάκης. Δυστυχώς, προσέλκυσε και αρχαιοκάπηλους, ιδιαίτερα τον καιρό της Τουρκοκρατίας, όταν εύκολα ο σουλτάνος έδινε άδεια αρπαγής, με το αζημίωτο φυσικά. Το 1812 τις πλάκες της ζωφόρου του ναού που βρέθηκαν από τον Έλγιν κάτω από σωρό κιόνων, ο σουλτάνος τις δημοπράτησε και τις αγόρασε ο διαβόητος Άγγλος αρχαιοκάπηλος για λογαριασμό του Άγγλου αντιβασιλέα. Η αποκόλληση και η συσκευασία κράτησε μέχρι το 1815, οπότε μεταφέρθηκαν στην Αγγλία και βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Αμέσως μετά τον Έλγιν, με σκοπό τη διαρπαγή, έφθασε ένας άλλος αρχαιοκάπηλος, ο C. R. Cockerell, αφού είχε προλάβει να κατακλέψει το ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Ευτυχώς, χάρη στις αντιδράσεις των κατοίκων, δεν τα κατάφερε. Μας έμειναν, όμως, οι ζωγραφιές του από την περιοχή και η αφήγησή του από τις εντυπώσεις. Να πως περιγράφει την πρώτη εντύπωση από την περιοχή: «Είναι αδύνατο να δώσουμε έστω και μια ιδέα της ρομαντικής ομορφιάς του τοπίου του ναού. Βρίσκεται στη ράχη ενός υψώματος που δεσπόζει ανάμεσα στα επιβλητικά άγονα βουνά και μια εκτεταμένη πεδιάδα κάτω από αυτά. Το έδαφος είναι βραχώδες με ελάχιστη βλάστηση και λίγους ελαιόπρινους (λιόπουρνα) κατά τόπους. Η θέα περιλαμβάνει την Ιθώμη, το τελευταίο οχυρό των Μεσσηνίων κατά της Σπάρτης προς τα νοτιοδυτικά, την Αρκαδία με τους πολλούς λόφους της στα ανατολικά και την οροσειρά του Ταϋγέτου, με τη θάλασσα στο βάθος στα νότια» (Μετ. Χρ. Σταθάτος, από το περιοδικό της «Ελευθεροτυπίας» «Ιστορικά», τ. 146).

Η τέντα που σκέπασε τον ναό ήταν σωτήρια. Προβλεπόταν να παραμείνει μέχρι αυτός να  επισκευασθεί  ώστε να μην κινδυνεύει από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Η αποκατάσταση του ναού όμως δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και η τέντα έληξε μετατρεπόμενη σε επικίνδυνη κατασκευή για τον ναό που μέχρι πρότινος προστάτευε! 

Η κατάσταση σήμερα

Οι πρώτες ανασκαφές έγιναν το 1902, με τη μέριμνα της Αρχαιολογικής Εταιρείας από τον Κ. Κουρουνιώτη, με τη βοήθεια του Κ. Ρωμαίου και του Π. Καββαδία. Παρά τη σπουδαιότητά του, όπως συμβαίνει με όλα τα μνημεία της πατρίδας μας, ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα είχε αφεθεί στην τύχη του. Μόλις το 1968 η κυβέρνηση των συνταγματαρχών κατόρθωσε να εντάξει το ναό στον κατάλογο της UNESCO σαν Παγκόσμιο Πολιτιστικό Μνημείο κι είναι το πρώτο ελληνικό μνημείο που εντάχθηκε στον κατάλογο. Δύο χρόνια αργότερα - το 1970 - όρισε την πρώτη Επιτροπή Συντήρησης του Μνημείου, δείχνοντας έτσι το ενδιαφέρον της για τη σωτηρία του ναού. Από το 1975 έως το 1979, υπό την επίβλεψη του Ν. Γιαλούρη, εντάθηκαν οι ανασκαφές και τα έργα συντήρησής του. Τελικά, το 1995 τοποθετήθηκε γύρω από το ναό προστατευτικό στέγαστρο (στη μορφή που βρίσκεται σήμερα), έγιναν αντισεισμικά στηρίγματα,  εγκατάσταση προστασίας από τους κεραυνούς και αντλήθηκαν τα όμβρια ύδατα.   

Μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO  ο Επικούριος
αλλά η προστασία του είναι... τοπικού ενδιαφέροντος. 

Στη Μεσσηνία αλλά…            

Όπως πολλές πόλεις ερίζουν για την καταγωγή του Ομήρου, έτσι κι ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος έγιανε μήλον της έριδος μεταξύ των νομαρχιών Ηλείας και Μεσσηνίας. Αιτία είναι ότι ο ναός ανήκει ακόμα στην Ζ΄ Εφορία Αρχαιοτήτων της Ολυμπίας, παρά τη δημιουργία, στις 14 Απριλίου 2004, της ΛΗ΄ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με έδρα την Καλαμάτα. Το περίεργο είναι ότι, ενώ όλα τα αρχαία μνημεία της Μεσσηνίας υπήχθησαν στην ΛΗ΄ Εφορία, εξαιρέθηκε ο ναός του Επικουρίου, που συνεχίζει να υπάγεται στην Ζ΄ Εφορία της Ολυμπίας. Είναι άλλη μια υπόθεση διοικητικού παραλόγου του ελληνικού κράτους. Οι αρχαίες Βάσσες, όπου βρίσκεται ο ναός, ανήκουν στο δημοτικό διαμέρισμα Σκληρού του Δήμου Είρας, που είναι δήμος του νομού Μεσσηνίας. Το γεγονός η περιοχή αυτή ανήκει στο νομό Μεσσηνίας φαίνεται να το αμφισβητεί η νομαρχία Ηλείας, αφού στην ιστοσελίδα της έχει συμπεριλάβει το ναό του Επικουρίου. Το ίδιο έχει κάνει και ο δήμος Ζαχάρως στη δική του ιστοσελίδα, ενώ απουσιάζει σαν μνημείο από την ιστοσελίδα της περιφέρειας Πελοποννήσου!!!     Το παράξενο είναι ότι ενώ για έργα υποδομής, όπως ο δρόμος, η Ν.Α. Μεσσηνίας ή ο Δήμος Είρας και κατ’ επέκταση η Περιφέρεια Πελοποννήσου, έχουν λόγο και υποχρέωση στην συγκεκριμένη περιοχή. όσον αφορά όμως το μνημείο, λόγο έχει η Ν.Α. Ηλείας και η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος! Ελληνικός παραλογισμός…                                        Στον χώρο που βρίσκεται ο ναός υπάρχει μια ευμεγέθης πινακίδα, που πληροφορεί τον επισκέπτη ότι τα έργα συντήρησης και αναστήλωσης του ναού τα έχει αναλάβει η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος. Δηλαδή πραγματοποιεί έργα σε χώρο που δεν της ανήκει, αφού η περιοχή ανήκει στη Μεσσηνία, στην περιφέρεια Πελοποννήσου. Ίσως κάποια δικαιολογία να υπάρχει στο ότι, όλα τα προγράμματα είχαν υλοποιηθεί, πριν από τη σύσταση της ΛΗ΄ Εφορίας Καλαμάτας, από την Ζ΄ Εφορία Ολυμπίας, που ανήκει στη Δυτική Ελλάδα. Όμως, η παλιά χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης βρίσκεται στο τέλος της. Άρα, το λογικό είναι να υπαχθεί και ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνα μαζί με τα άλλα μνημεία στη ΛΗ΄ Εφορία, που θ’ αναλάβει τη συνέχεια των έργων και θα υποβάλλει το πρόγραμμα για τη χρηματοδότηση από το Δ΄ ΚΠΣ. Κι εκεί ίσως να βρίσκεται το μυστικό, πέραν της πολιτιστικής «προίκας» που επιθυμούν να κρατήσουν η Ηλεία και η Ζ΄ Εφορεία Ολυμπίας: Ούτε η Ζ΄ Εφορία ούτε η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος θέλουν να χάσουν την κοινοτική χρηματοδότηση. Εκτός αν θεωρούν ότι τα στελέχη της ΛΗ΄ Εφορίας υπολείπονται σε ικανότητες, πράγμα που δεν επιβεβαιώνεται από το μέχρι σήμερα έργο τους.

Σφραγίδα του Δήμου Ανδριτσαίνης στον οποίον ανήκε ο ναός επειδή ανήκε στον εν λόγω Δήμο και η κοινότητα Σκληρού. Ο Δήμος Ανδρτιτσαίνης σχηματίσθηκε με το Β.Δ. της 9ης (21) Απριλίου 1835 και ανήκε στην Επαρχία Ολυμπίας που ήταν ενταγμένη στη Μεσσηνία.  

Και δικαστική επιβεβαίωση 

Από την απελευθέρωση από τους Τούρκους και τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, η περιοχή του Επικουρίου ανήκει στο νομό Μεσσηνίας και  αυτό έχει επιβεβαιωθεί με δικαστικές αποφάσεις του 1914 και 1961. Ξαφνικά η Μεσσηνία βρέθηκε στην ανάγκη να υπερασπιστεί την πολιτιστική κληρονομιά της. Διάνοιξε δρόμο, που συνδέει το ναό με την Καλαμάτα, οργάνωσε συνέδρια και εκδηλώσεις στον χώρο. Διεκδίκησε και πέτυχε να συσταθεί, επί τέλους, τοπική Εφορία Αρχαιοτήτων, τόσο απαραίτητης, εξαιτίας του πλήθους των μνημείων που υπάρχουν στο νομό. Είναι πέρα από κάθε λογική η εξαίρεση του ναού του Επικουρίου Απόλλωνα από την ευθύνη της νεοσύστατης ΛΗ΄ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, που δίνει το δικαίωμα διεκδίκησης της περιοχής από όμορους νομούς. Το θέμα τέθηκε στους αρμόδιους υπουργούς Πολιτισμού. Ο νομάρχης, κ. Δ. Δράκος υπέβαλε υπόμνημα στον προηγούμενο υπουργό, κ. Γ. Βουλγαράκη, κατά την περσινή επίσκεψή του στην Καλαμάτα. Όπως δήλωσε ο ίδιος σε συνεδρίαση του Νομαρχιακού Συμβουλίου, έθεσε και πάλι προφορικά το θέμα, κατά τις δύο επισκέψεις του στο ΥΠΠΟ, τον περασμένο χρόνο. Στην ίδια συνεδρίαση, στις 11 Ιουνίου 2007, ελήφθη κατά συντριπτική πλειοψηφία η απόφαση να σταλεί νέο υπόμνημα στο ΥΠΠΟ, με αιτήματα την υπαγωγή του ναού του Επικουρίου Απόλλωνα στη ΛΗ΄ Εφορία  Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας και τη διεκδίκηση σταθερής και ενισχυμένης χρηματοδότησης για την ταχύτερη αντιμετώπιση των εργασιών συντήρησης και αναστήλωσης. Η απόφαση ήταν σχεδόν ομόφωνη (διαφώνησε και ψήφισε λευκό ο νομαρχιακός σύμβουλος, κ. Ν. Κουτουμάνος, της Νομαρχιακής Αγωνιστικής Συνεργασίας). Η απόφαση αυτή που εστάλη στο ΥΠΠΟ, φέρει ημερομηνία 19/7/2007/αρ. πρωτ. 775.

Πρακτικό της 22.5.1961 της Επιτροπής του άρθρου 14 του Ν. Δ. 2388/1954 που συγκλήθηκε προκειμένου να  καθορίσει τα όρια μεταξύ των κοινοτήτων. Σκληρού και Δραγωγείου. Υπήρξε συμφωνία κι έτσι ο Επικούριος βρίσκεται εντός των ορίων της κοινότητας Σκληρού που ανήκει στην Μεσσηνία.  Παρά τα ντοκουμέντα ωστόσο, κυρίως εξ αιτίας του πολιτικού ποντιοπιλατισμού εξακολουθεί να παραμένει στο προσκήνιο η διαμάχη μεταξύ των νομών Μεσσηνίας και Ηλείας που, τελικά, μόνο προς όφελος του μνημείου δεν είναι.   

Πρέπει ν’ αποκατασταθεί η τάξη

Είναι λογικό η Μεσσηνία και η αρμόδια υπηρεσία που είναι η ΛΗ΄ Εφορία να απαιτούν την ένταξη του μοναδικού αυτού μνημείου στην ευθύνη τους, όπως εξ άλλου συμβαίνει και με τα υπόλοιπα μνημεία του νομού. Με το υπ’ αρ. 2157/24.11. 2006 έγγραφο προς το ΥΠΠΟ, η ΛΗ΄ Εφορία υπέβαλε το αυτονόητο αίτημα, να ενταχθεί ο ναός στη δικαιοδοσία της. Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει απολύτως τίποτα, παρά το γεγονός ότι αποχώρησαν αρκετοί υπουργοί όπως και ο πρώην γγ, κ. Ζαχόπουλος, το υπουργείο εξακολουθεί να κωφεύει. Σύμφωνα με πληροφορίες ο κ. Ζαχόπουλος ήταν η αιτία να παραμείνει το μνημείο στην Ολυμπία για λόγους που έχουν σχέση με τα ενδοαρχαιολογικά του ΥΠΠΟ και… συμπάθειες. Στην επίμαχη συνεδρίαση του Ν.Σ. Μεσσηνίας παρίστατο και παρενέβη ο δήμαρχος Είρας, κ. Ι. Αδαμόπουλος, στον δήμο του οποίου ανήκει η περιοχή του ναού. Δεν δίστασε να κατηγορήσει Ηλείους βουλευτές ότι φέρνουν εμπόδια στην αποκατάσταση του δικαίου αιτήματος των Μεσσηνίων. Θα πρέπει, ωστόσο, να ζητήσει κι ευθύνες από τους Μεσσήνιους βουλευτές. Το 1986, στο ΦΕΚ 837 στο Διαρκή Κατάλογο μνημείων, ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος εντάσσεται στα μνημεία του νομού Ηλείας. Τότε δεν υπήρξε αντίδραση ούτε από τον Ι. Χαραλαμπόπουλο, που ήταν υπουργός Εθνικής Άμυνας και αντιπρόεδρος της κυβέρνησης. Γιατί μπορεί τότε ν’ ανήκε στην ευθύνη της Ζ΄ Εφορίας της Ολυμπίας, στην οποία ανήκε και η Μεσσηνία, ωστόσο τα διοικητικά όρια είναι αναλλοίωτα. Ο ναός ανήκε και ανήκει στο νομό Μεσσηνίας. Στα χέρια του, μάλιστα, υπήρχαν οι χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, που δείχνουν καθαρά ότι ο ναός βρίσκεται τουλάχιστον 3 χιλιόμετρα εντός των ορίων της Μεσσηνίας. Ακόμη, όπως ανέφερε ο δήμαρχος Είρας, υπάρχει η απόφαση του ειρηνοδίκη Ανδρίτσαινας από το 1961, με την οποία τα όρια του νομού Μεσσηνίας καθορίζονται 3,5 χιλιόμετρα πέραν του ναού.

Τέσσερα χρόνια μετά τη σύσταση της ΛΗ΄ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στην Καλαμάτα, είναι πέρα από τα όρια της λογικής να μην έχει αποφασιστεί ακόμα το αυτονόητο, δηλαδή να ενταχθεί ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος στη ΛΗ΄ Εφορία. Είναι λυπηρό να συνεχίζει να περιλαμβάνεται ο ναός στον Διαρκή Κατάλογο Μνημείων στην Ηλεία. Για τους λόγους αυτούς επιβάλλεται ν’ αποκατασταθεί άμεσα η τάξη και το δίκαιο αίτημα των Μεσσηνίων. Εκτός αν οι κρατούντες επιθυμούν να εφαρμόζουν το δίκαιο μόνον όπου βολεύει…

πηγές:  

1. Ν. Παπαχατζή, Παυσανίου "Μεσσηνιακά - Ηλιακά", Εκδοτική Αθηνών.

2. Ελευθεροτυπία «Ιστορικά», τ. 146

3. Ελευθέριος Σκιαδάς, Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος 1833-1912, Αθήνα 1994.

4. Εμ Χουλιαράκη, "Διοικητική και Πληθυσμιακή Εξέλιξη της Ελλάδος 1821 -1971".