1821: Πατριαρχικοί αφορισμοί και προσπάθεια υποκίνησης εμφυλίου

Του Χρίστου Κ. Κοτσωνή

Όσο περνούν τα χρόνια τόσοι περισσότεροι Έλληνες μαθαίνουν για την στάση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως όχι μόνο κατά τη διάρκεια των αιώνων δουλείας αλλά ιδιαίτερα στην Επανάσταση – Απελευθερωτικό Αγώνα των Ελλήνων που ξεκίνησε το 1821.

Ο αφορισμός της Επανάστασης από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, δικαιολογείται από την Εκκλησία ότι ήταν αναγκαστικός «προκειμένου να σωθούν οι Ρωμιοί από το μένος των Τούρκων». Αυτό που δεν μπορεί να δικαιολογηθεί όμως είναι «γιατί μετά από 2 αιώνες το Πατριαρχείο δεν πήρε πίσω τον εν λόγω αφορισμό;». Εκκλησιαστικοί μελετητές από τα μέσα του 19^ου αιώνα αντιτείνουν διατυπώνουν την άποψη ότι ο Γρηγόριος πήρε πίσω τον αφορισμό σε… μυστική τελετή (σ.σ. !!!) που έλαβε χώρα στα υπόγεια του Πατριαρχείου τη νύχτα της 4^ης Απριλίου. Μάλιστα παρουσιάζουν και σχετικό κείμενο (!) που υποτίθεται ότι άρει τον αφορισμό. Περιττό να σημειώσουμε ότι αυτή την άποψη δεν επιβεβαιώνει κανένα πατριαρχικό έγγραφο ούτε φυσικά και την επικαλούνται οι σύγχρονοι ιστορικοί. Την υιοθέτησε όμως ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος σε τηλεοπτική συνέντευξή του τον Ιανουάριο του 2021 (τηλεοπτικός σταθμός OPEN – εκπομπή του δημοσιογράφου Γιώργου Σαρρή «Και εγένετο Ελλάς», στις 14/1/2021).  

Βεβαίως τα στοιχεία είναι αδιάσειστα και καταρρίπτουν με κατηγορηματικό τρόπο τη συγκεκριμένη θεωρία:

α) Η (υποτιθέμενη) άρση του αφορισμού από τον Γρηγόριο εντάσσεται στο πλαίσιο της «εκκλησιαστικής παράδοσης» (δηλαδή χωρίς αποδείξεις), όπως σημειώνει ο Γρηγόριος Παπαδόπουλος το 1865 στο έργο του «Τα κατά τον αοίδιμον πρωταθλητήν του ιερού των Ελλήνων αγώνος τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε΄» (τόμος α΄, σελ. 249).

β) Από την προσεκτική εξέταση που εξέδωσαν μεταγενέστεροι του Γρηγορίου πατριάρχες (π.χ. ο Ευγένιος Β΄ τον Αύγουστο του 1821 και ο Αγαθάγγελος όπως αναφέρουμε πιο κάτω), μέσω των οποίων επιχειρούν να πείσουν τους Έλληνες να δηλώσουν υποταγή στον Σουλτάνο, υποδηλώνουν ξεκάθαρα ότι ο αφορισμός παρέμενε σε ισχύ. Η δήθεν άρση του αφορισμού λοιπόν ανήκει στην σφαίρα του εκκλησιαστικού μύθου, όπως και τόσα άλλα ψεύδη και πονηρές φαντασιοπληξίες…

Ο Γρηγόριος Ε΄ που, το 1820, είχε εκδώσει ακόμη και ένα ύποπτο αφοριστικό για την Μπουμπουλίνα (!) για κληρονομικούς λόγους, μπορεί να χαρακτηριστεί ως σκοταδιστής – πιστός υπηρέτης της σουλτανικής εξουσίας.

Προκειμένου να σταματήσει τη διασπορά των Διαφωτιστικών και επαναστατικών ιδεών στον Ελλαδικό χώρο, το 1820 οργάνωσε σχέδιο για να ελέγξει την ελληνική παραγωγή βιβλίων. Η απόπειρά αυτή έγινε μέσω της συνολικής αναδιοργάνωσης του πατριαρχικού τυπογραφείου στην Κωνσταντινούπολη και την ανάληψη δράσης από τον επόπτη του, ηγούμενο Ιλαρίωνα Σιναΐτη (1765-1838). Το καλοκαίρι του 1820 το Πατριαρχείο εξέδωσε εγκύκλιο που απευθύνεται  προς άπαντες τους Ρωμιούς που έμεινε στην ιστορία ως η «Απανταχούσα».  Συστήνει απερίφραστα να αποφεύγεται «παν ότι δύναται συσκιάση την λαμπρότητα της ακραιφνούς ημών υποταγής δια της εκδόσεως βιβλίων αντιφρονούντων». Η δολοφονία του Γρηγορίου Ε΄ από τους Τούρκους με το ξέσπασμα της Επανάστασης έγινε επειδή δεν τήρησε τις υποσχέσεις του έναντι του Σουλτάνου, για τήρηση ησυχίας στους ραγιάδες. Αυτός ήταν ο κύριος ρόλος που είχε κάθε πατριάρχης. Άλλωστε οι Τούρκοι σε κάθε αναταραχή ξεσπούσαν πάντοτε κατά των υπευθύνων είτε Ρωμιών είτε Αρμενίων, είτε Τούρκων. Βεβαίως, η εξόντωση του Γρηγορίου προσέφερε στην Επανάσταση διότι οι υπόλοιποι αρχιερείς στον ελλαδικό χώρο και οι Κοτζαμπάσηδες που δεν είχαν ακόμη προσχωρήσει σε αυτήν, αντιλήφθηκαν τη μοίρα που τους περιμένει κι έτσι τάχθηκαν στον Αγώνα.

Ο Γρηγόριος Ε΄

Πέραν του αφορισμού του Γρηγορίου, τον Αύγουστο του 1821, εκδόθηκε και η εγκύκλιος του διαδόχου του, πατριάρχη Ευγενίου Β΄.

Ενώ στον ελλαδικό χώρο οι επαναστατημένοι Έλληνες προσπαθούσαν να διώξουν τους Τούρκου κατακτητές και διεξάγονταν αιματηρές μάχες που άνοιγαν τον δρόμο προς την ελευθερία, ο νέος πατριάρχης μέσω σειράς ιδιαίτερα αιχμηρών εγκυκλίων που εκδόθηκαν από τον Αύγουστο του 1821 έως τον Ιανουάριο του 1822, κατακεραύνωνε τους Έλληνες, και τους καλούσε να μετανιώσουν και να επιστρέψουν δουλικά στην αγκαλιά του Σουλτάνου! Επιστράτευσε όλα τα μέσα εκβιασμού, επίγεια και «θεϊκά», απειλώντας τους ότι αν δεν το πράξουν θα αντιμετωπίσουν όχι μόνο τις βαρύτατες τιμωρίες των Τούρκων αλλά και τη σκληρή… θεϊκή οργή!!!

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο αφορισμός δεν ήταν απλή υπόθεση όπου ένας ιερωμένος διάβαζε σε κάποια εκκλησία ένα κείμενο. Αφορισμός σήμαινε ηθική και βιολογική εξόντωση του ή των προσώπων κατά των οποίων εστρέφετο η Εκκλησία. Είναι γνωστός ο αφορισμός των κλεφτών, οι οποίο μετέστρεψαν τη φιλοσοφία τους και από άτακτα παραβατικά σώματα μετατρέπονται σε συγκροτημένα στρατιωτικά ικανά να απειλήσουν την έννομη τάξη των Οθωμανών. Αυτό το αντιλήφθηκαν οι Τούρκοι που αποφάσισαν την εξόντωσή τους.  Αρωγός στην προσπάθεια ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος Ε΄, ο οποίος το 1805 εξέδωσε μια ιδιαίτερα σκληρή αφοριστική εγκύκλιο ανάβοντας έτσι το πράσινο φως για τον ανηλεή διωγμό και τη δολοφονία χιλιάδων ετοιμοπόλεμων Ελλήνων που, τελικά, έλλειψαν από την Επανάσταση δεκαπέντε χρόνια αργότερα.   

Είναι γνωστό ότι καθ’ όλη την Τουρκοκρατία η Εκκλησία, πέραν του πνευματικού της ρόλου στο ποίμνιο, της είχε ανατεθεί από τους Οθωμανούς και πολιτικός και δικαστικός ρόλος. Στόχος των Οθωμανών ήταν να κρατιέται το ποίμνιο σε ησυχία, να δουλεύει, να παράγει για να απομυζούν τον κόπο του οι κατακτητές. Μέσα από αυτήν την διαδικασία πλούτιζε και η Εκκλησία καθώς επίσης και η νέα τάξη των ενδιάμεσων που δημιουργήθηκε και αυτή ήταν οι Κοτζαμπάσηδες. Ουσιαστικά τους ραγιάδες διοικούσαν η Εκκλησία και οι Κοτζαμπάσηδες με το αζημίωτο φυσικά. Άλλωστε αυτοί οι δύο φορείς εξουσίας ήταν οι μόνοι που βγήκαν πιο πλούσιοι από την Τουρκοκρατία και επάνω σε αυτούς στήθηκε το νέο ελληνικό κράτος. Γι’ αυτό άλλωστε ταυτίστηκε από την «εγκύκλιο ιστορία» η Επανάσταση με την Εκκλησία ανακατεύοντας την πίστη του λαού (που ήταν status ήδη από την βυζαντινή εποχή με τι γνωστές πολιτικές επιβολής) με τον μηχανισμό την Εκκλησίας που έπαιζε αρνητικό ρόλο στα χρόνια της σκλαβιάς.

Η απόπειρα υποκίνησης εμφυλίου

Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και το σύστημα των Φαναριωτών ποτέ δεν χώνεψαν το κίνημα των Ελλήνων. Έχασαν την βόλεψή τους και κινδύνευαν ανά πάσα στιγμή από το μένος των Τούρκων που πλέον έβλεπαν παντού, μεταξύ των «απίστων» εχθρούς.

 

Το 1828, επτά χρόνια μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης και ένα μήνα περίπου μετά την ανάληψη των καθηκόντων του Ιωάννη Καποδίστρια στο ανεξάρτητο πλέον ελληνικό κράτος, ο Κυβερνήτης θα βρεθεί αντιμέτωπος με την εξωφρενική πρωτοβουλία του Πατριάρχη Αγαθάγγελου που ούτε λίγο ούτε πολύ καλούσε τους Έλληνες να ξεχάσουν την ελευθερία τους και να επιστρέψουν στον οθωμανικό ζυγό!

Ο Αγαθάγγελος συνέταξε επιστολή, εσωκλείοντάς μάλιστα και μήνυμα του ιδίου του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, ο οποίος δεσμευόταν να παραχωρήσει αμνηστία σε όσους υποτάσσονταν στην Πύλη!

Ως ενεργούμενο υποκείμενο της Πύλης ο Πατριάρχης Αγαθάγγελος έστειλε τον Απρίλιο του 1828 μια ομάδα μητροπολιτών στην Πελοπόννησο (γνώριζαν καλά ότι ο σκληρός πυρήνας των Ελλήνων βρίσκεται εκεί) με σκοπό να μεταπείσουν «το ποίμνιο» έχοντας ως απώτερο σκοπό να προξενήσουν εσωτερική αναταραχή στο νέο ελληνικό κράτος. Γνώριζαν άλλωστε καλά ότι υπήρχαν άνθρωποι που ξεβολεύτηκαν από την Επανάσταση και ήλπιζαν να πετύχουν τον στόχο.

 

Ο πατριάρχης Αγαθάγγελος

Στην Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος, αρ. 68/15/9/1828, σελ. 282-83 σε ανώνυμο κείμενο αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι ο Πατριάρχης Αγαθάγγελος «περιγράφεται όμως ως άνθρωπος νωθροτάτου νοός και χαμερπών αισθημάτων∙ διό, και, ενώ αυτόκλητος περιεπλέχθη εις επιχείρημα όσον απερίσκεπτον, τόσον και μάταιον, ήδη βλέπων  πλησιάζοντα τον καιρόν, καθ’ ον θέλει φανή του κινήματός του η απροβλεψία, κυριεύεται από πολλή δειλίαν. Άραγε ο συναχθείς παρ’ αυτού πλούτος δύναται να τον σώσει;».

Ο Καποδίστριας που γνώριζε ότι δεν είχε στερεωθεί ακόμη η πολιτική εξουσία στο νέο κράτος, όπως επίσης και την δύναμη της Εκκλησίας «στο ποίμνιο», αντί να διώξει την αποστολή των μητροπολιτών – υποκινητών με τα ανάλογα κοσμητικά επίθετα, προτίμησε να χειριστεί το θέμα διπλωματικά. Συνέταξε επιστολή προς τον Αγαθάγγελο μέσω της οποίας εξέφρασε την έντονη δυσαρέσκειά του. Την σύνοψη της επιστολής του Καποδίστρια δημοσίευσε η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 41 /9.6.1828, σεκ. 169-170.  Αρκετά χρόνια αργότερα αναδημοσιεύθηκε από την εφημερίδα «Σφαίρα» στην ελληνική και γαλλική γλώσσα (5.2.1852).

Η επιστολή του Αγαθάγγελου που, πέραν των άλλων, είναι και προκλητική επειδή αποκαλεί την Επανάσταση «αποστασία» (βλ. Ν. Σπηλιάδου «Απομνημονεύματα (1821-1843)», τ. α΄, τόμος δ΄) αναφέρει:

«Κάτοικοι της Πελοποννήσου και το Αιγίου πελάγους, προεστώτες, κληρικοί, ευγενείς και λοιποί απαξάπαντες, Χριστιανοί παντός βαθμούκαι πάσης τάξεως, εις όσων τας καρδίας δεν εσβέσθη ο σπινθήρ της πίστεως και όσοι έχετε την σωτηριώδη γνώσιν των συμφερόντων σας, χάρις είη υμίν και ειρήνη και έλεος παρά Θεού κυρίου παντοκράτορος. 

Πολλοί εξ υμών επίστευσαν, βλέποντες την οποίαν άχρι τούδε εφύλαξε σιωπήν η Εκκλησία, ότι εγκατέλειπε τους κατοίκους της Πελοποννήσου και των άλλων τόπων, διότι αδιαφορήσαντες δεν ηκούσατε τας πρώτας συμβουλάς της, και, εκτοξεύσασα τους κεραυνούς των αφορισμών, έμεινεν αδιάφορος ως προς τας δυστυχίας σας, χωρίς να ζητήση τον τρόπον του να δώσει τέλος εις αυτάς και ούτω να σας λυτρώση από τους απειλούντας υμάς κινδύνους».

Η παράγραφος αυτή του Αγαθάγγελου μαρτυρά ότι επτά χρόνια μετά την Επανάσταση, ο αφορισμός του Γρηγορίου Ε΄ παρέμενε σε ισχύ εκ μέρους του Πατριαρχείου.

»Αν ούτως εσυλλογίσθητε, είσθε ηπατημένοι, καθώς όλοι οι αδελφοί σας, οίτινες ευρίσκονται καθ’ όλον το κράτος.  Η Εκκλησία, η κοινή αυτή μήτηρ, ελυπείτο δια τα οποία αλώλεσεν αγαθά μέρος των κατοίκων, όσους η αποστασία έρριψεν εις ανήκουστα δεινά και εις κινδύνος πάντοτε επιτεινομένους και πλεονάζοντες. Αλλά περιέμεν να μετανοήσωσι, δια να τους σκεπάση πάλιν με το πρώτον ένδυμα, εκίνο, το οποίον έρχεται από τον Θεόν, να τους συγχωρήση, να τους ελευθερώση από τον δεσμόν και να τους παραλάβη κοινωνούς των πνευματικών αγαθών της και δεν ήτον αμφιβολία ότι προέβλεπε τούτο (...). Όθεν η κραταιά βασιλεία (σ.σ. δηλαδή ο Σουλτάνος) σας αναγγέλλει δι’ ημών ότι θέλει αντιτάξη εις την ένοχον γοητείαν, ήτις σας παρέσυρε, την επιείκειαν και μακροθυμίαν της και να βιάση  και τα πλέον εσκληρυμένας καρδίας εις την ευγνωμοσύνην. Θέλει δε να προσθέση εις μίναν πλήρη και τελείαν αμνηστίαν, εις την τελείαν λήθην του παρελθόντος, όχι μόνον την άφεσιν των νομίμων αποζημιώσεων, αλλ’ ακόμη και εκείνην του εισοδήματος επτά ετών, τα οποία παρήλθον μετά την επανάστασιν και τέλος την εξαίρεσιν των φόρων, δι’ εν έτος ακόμη, μετά την υποταγήν. Και συσταίνει πάλιν το παλαιόν σύστημα, ως και τα συνθήκας της Πελοποννήσου και των νήσων και προ πάντων την ελευθέραν χρήσιν των θρησκευτικών μας εθίμων, καθ’ όλην την έκτασιν. Η βασιλεία εγνωστοποίησε τας καλοκαγάθους διαθέσεις της, ως επομένως:».

Ακολουθούν οι όροι του Σουλτάνου προς τους Έλληνες που κλείνουν ως εξής: «Πλην, αν επιμείνωσιν εις την αποστασία των, θέλουσιν είναι υπεύθυνοι δια το έγκλημά των και εις τούτον τον κόσμον και εις τον άλλον».    

Μετά τις προτάσεις και τις απειλές του Μαχμούτ συνεχίζει η επιστολή του Αγαθάγγελου που αποκαλύπτει και τα μέλη των μητροπολιτών – υποκινητών εμφυλίου που εστάλησαν στην Ελλάδα από το Πατριαρχείο και τον Σουλτάνο, ενώ δίνει προθεσμία τριών μηνών στους Έλληνες για να επανακάμψουν στην σκλαβιά:

«… Επί τούτω, η επιστολή αύτη, είναι γεγραμμένη δι’ όλους υμάς, θα σας διαθοθή δι’ υποκειμένων εκλεκτών και αξιολόγων, αρχιεπισκόπων του πρώτου βαθμού της Συνόδου, σεβασμίων αρχιερέων, δηλαδή του αρχιεπισκόπου Χαλκηδόνος Ζαχαρίου, του αρχιεπισκόπου Λαρίσης Μελετίου και του πρωτοσυγκέλλου της Μεγάλης Εκκλησίας. Ούτοι οι αξιοσέβαστοι απεσταλμένοι θα σας υποχρεώσωσι (σ.σ.!!!) δια ζώσης ν’ ακούσητε τας συμβουλάς μας.

Αγαπητά τέκνα, καιρός χάριτος, καιρός μετανοίας, δια τους οικτιρμούς του Θεού, μη χάνετε την πολύτιμον ταύτην ευκαιρίαν, την οποίαν έπειτα θα ζητήσετε και δεν θα εύρητε πλέον. Συλλογίσθητε νουνεχώς και φείσθητε συνάμα της ψυχής, του σώματος και των αγαθών σας. Ακούσατε την φωνήν της μητρός, ήτις σας εξέθρεψε πνευματικώς. Δεχθήτε προθύμως τας σωτηριώδεις συμβουλάς της και δείξατε, δι’ ειλικρινούς επιστροφής, πόσον είναι μεγάλη η μετάνοιά σας, δια τα πεπραγμένα. Εισερχόμενοι πάλιν εις την ιεράν ποίμνην του Ιησού Χριστού, θέλετε προξενήσει χαράς εις ημάς και εις όλους τους Χριστιανούς. Δράμετε όλοι, όλοις εις τας αγκάλας του Δεβλετίου, αν θέλητε να ζήσετε ακόμη ημέρας διαγελώσας και ανεφέλους∙ και ν’ αποφύγητε τους κινδύνους και τους σκοπέλους, εις τους οποίους θα κατασυντριβήτε επί τέλους. Σπεύσατε να προσορμισθήτε  εις τον λιμένα της σωτηρίας, όστις θα σας υποδεχθεί μετά χαράς. Θέλομεν περιμείνει άχρι της προθεσμίας των τριών μηνών τ’ αποτελέσματα των σοφών συμβουλών, τας οποίας θα σας δώσωσιν οι απεσταλμένοι μας και ελπίζομενότι τα αποτελέσματα ταύτα θα είναι ευάρεστα εις την Βασιλείαν. Θέλετε εκτελέσει ό,τι σας επιβάλωσι τα ιερά χρέη της υποταγής και ημείς θα σας ανταμείψωμεν με τας εκκλησιαστικάς χάριτας.

Αλλ’ αν, ο μη γένοιτο! Απαντήσωμεν και αύθις πεισμονήν και απείθειαν,ένεκα των ψευδών ιδεών, αι οποίαι σας αποπλανούσιν, ο πέλεκυς ήδη απειλεί τας ρίζας των δένδρων και όψεσθε.

Εν Κωνσταντινουπόλει την 3 Μαρτίου 1828».

Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας απαντά στον Πατριάρχη από τον Πόρο στις 28 Μαΐου 1828. Όπως αναφέρει στην απάντησή του, δέχθηκε τους απεσταλμένους του Πατριάρχη στο νησί στις 22 Μαΐου παρουσία των επικεφαλής «των παρ’ ημίν ναυλοχούντων στόλων των συμμάχων Δυνάμεων».

Ο Καποδίστριας δεν κρύβει την ενόχλησή του για την απροκάλυπτη παρέμβαση του Πατριάρχη στα εσωτερικά της Ελλάδας: «… δεν κρύπτομεν όμως εις την ημετέραν Παναγιότητα ότι ανεκλάλητον άλγος ηλγήσαμεν βεβαιωθέντες τέλος ότι της αποστολής των αρχιερέων σκοπός ήτον να μας εγχειρίσωσιν αυτό του Φεβρουαρίου το γράμμα, και ενταυτώ λιπαρώς να μας εναγάγωσιν, ελπίδα καν να τους δώσωμεν ότι το ελληνικόν έθνος θέλει ακούση τας παραινέσεις της ημετέρας Παναγιότητος.

Ημείς δε λαμβάνοντες το γράμματα εκ των χειρών αυτών, πεπαρρησιασμένως εξείπομεν προς αυτούς, τους λόγους δι’ ούς η πρεσβεία των δεν ηδύνατο να τελεσφορήσει, μηδέ όλως έκβασιν τινα να επιτύχη ανάλογον προς τας εφέσεις της ημετέρας Παναγιότητος». 

Ο Καποδίστριας κάνει σαφές ότι δεν συζητά καν την υποταγή που του ζητά ο Πατριάρχης και φυσικά ούτε τους όρους που τίθενται στην επιστολή. Μάλιστα, με περισσή διπλωματία του αντιστρέφει τα χριστιανικά «επιχειρήματα» που αναγράφονται στην πατριαρχική επιστολή αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Έργον άρα της θείας προνοίας είναι και η της Ελλάδος μοίρα, και οι άνθρωποι οφείλουσι να σέβωνται τα ουρανόθεν ερχόμενα».

Δυστυχώς ακόμη και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι κινούμενοι γύρω από την Εκκλησία που θεωρούν λάθος την Επανάσταση του ’21, θεωρώντας ότι οι Έλληνες (δεν χρησιμοποιούν τον όρο «Ρωμιοί» που ήταν ο αγαπητός της Εκκλησίας) με ειρηνικό τρόπο θα κατακτούσαν και θα κυβερνούσαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είναι πραγματικά να γελά κανείς με τέτοιες απόψεις που βρίσκουν ευήκοα ώτα σε πενιχρό, έστω, ακροατήριο. Είναι απόψεις σαν και αυτές που κράτησαν σχεδόν 400 χρόνια υποταγμένους τους Έλληνες στου Οθωμανούς με το περιβόητο «ήταν θέλημα Θεού η υποταγή στον Τούρκο»…