Πηγαίνοντας με Στεγνά Πόδια Στον Παράδεισο. Η Σταυροφορία των παιδιών (1212).

Γράφει ο Ιορδάνης Γιαζιτζής

Οι Σταυροφορίες των παιδιών στις αρχές του 13ου αιώνα, ήταν ίσως η πιο χαρακτηριστική ένδειξη της έκφρασης της Πίστης στον Μεσαίωνα. Μιας Πίστης που απαιτούσε την πλήρη εμπιστοσύνη στις πληροφορίες, στους θρύλους και στις αφηγήσεις των προσκυνητών των Αγίων Τόπων γιατί προσδοκούσε μια εύκολη πρόσβαση στον Παράδεισο, στην αιώνια σωτηρία της ψυχής. Οι Σταυροφόροι άλλωστε με

απόφαση του πάπα δεν περνούσαν από την δοκιμασία του Καθαρτηρίου και οι ηγεμόνες -βασιλείς ή στρατηγοί των Σταυροφοριών- είχαν την γενική αναγνώριση και τον σεβασμό από τους πιστούς. Ο Άγιος Λουδοβίκος Ζ’, βασιλιάς της Γαλλίας, αγιοποιήθηκε όχι μόνο για την ευσεβή, λιτή ζωή του αλλά και γιατί ηγήθηκε σε δύο σταυροφορίες στην 7η σταυροφορία στην Αίγυπτο και την 8η στην Τυνησία όπου και ξεψύχησε ασθενής, πολιορκώντας την Τύνιδα το 1280.

Οι Σταυροφορίες των παιδιών στις αρχές του 13ου αιώνα, ήταν ίσως η πιο χαρακτηριστική ένδειξη της έκφρασης της Πίστης στον Μεσαίωνα.

Έργα και ζημιές των Σταυροφόρων

Υπήρξε ένας αριστοτεχνικός χειρισμός από την πλευρά της καθολικής Εκκλησίας ώστε οι σκληροτράχηλοι, αμείλικτοι, καλά εξοπλισμένοι ιππότες, να μην είναι μια διαρκής απειλή για τους απροστάτευτους χωρικούς, αλλά ένα μάχιμο ευσεβές σώμα στην υπηρεσία του Θεού και του πάπα. Οι σταυροφόροι δεν πολέμησαν μόνο τους μωαμεθανούς στην Μέση Ανατολή. Δεκάδες σταυροφορίες κήρυξε ο ποντίφικας ενάντια σε ό,τι απειλούσε την καθολική πίστη. Στους ειδωλολάτρες Βένδους στην Σαξονία, τους Λιβόνους στην Λιθουανία που ζούσαν ανατολικά του Έλβα τον 9ο αιώνα, στους αιρετικούς· στους Καθαρούς, τους λεγόμενους Αλβιγηνούς, τον 12ο αιώνα, στους Χουσίτες τον 15ο αιώνα· σταυροφορίες έγιναν και για την ανακατάληψη της Ιβηρικής χερσονήσου, (της Reconquista), από τους Άραβες Μαυριτανούς τον 13ο -15ο αιώνα. Η πιο γνωστή και αμφίρροπη σειρά σταυροφοριών έγινε για την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ και των Αγίων Τόπων τον 11ο με 14ο αιώνα. Αυτές οι Σταυροφορίες, οκτώ συνολικά, είχαν πολλές στιγμές θριάμβων, αποτυχιών και συνύπαρξης των αντιπάλων. Δεν έφεραν τα κέρδη πίστης, πλούτου και εδαφών που θα ήθελαν οι πάπες που τις κήρυξαν, εξαιρείται βεβαίως η άλωση και η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης το 1204, η οποία καταλήστεψε την μεγαλύτερη χριστιανική πόλη και κομμάτιασε την Αυτοκρατορία που εμπόδιζε την εξάπλωση του Ισλάμ στην Ευρώπη. Το κέρδος από τις Σταυροφορίες στην Ευρώπη ήταν «η γνωριμία των Ευρωπαίων με το βερίκοκο», γράφει περιπαικτικά ο Le Goff.

Ο χειρισμός και ο προσανατολισμός όλης αυτής της μαχητικότητας των καλά εκπαιδευμένων και εξοπλισμένων καθολικών στρατών, έδωσε στην τάξη των ιπποτών αίγλη και τέτοιο κύρος, που ακόμα και οι μωαμεθανοί του Σαλαδίνου το μιμήθηκαν, όπως π.χ. την ημέρα πολεμούσαν με τους χριστιανούς λυσσαλέα και το βράδυ τους προσκαλούσαν στους στρατώνες τους για να γευματίσουν και να μιλήσουν για την πρωινή μάχη.

Όλη αυτή η έκρηξη ενεργητικότητας και θρησκευτικού ζήλου για την προστασία των Αγίων Τόπων προέρχεται από τις μικρές αλλά καταλυτικές αλλαγές που έγιναν στους πυρήνες του δυτικού χριστιανικού κόσμου – την παπική Εκκλησία και το φέουδο. Δεν θα μιλήσουμε για κάποια ριζοσπαστική επανάσταση που άλλαξε άρδην την καθολική Ευρώπη. Οι πολλές μικρές αλλαγές σε πολλά πεδία της παραγωγής και της οικονομίας έδωσαν στην καθολική Δύση το κρίσιμο πλεονέκτημα απέναντι στους γείτονές της (μωαμεθανούς, Βυζαντινούς και Σλάβους) τους οποίους και θα πολεμούσε από τότε.

Ο Πέτρος ο Ερημίτης (Pierre l’Ermite, 1053 – 8 Ιουλίου 1115), γνωστός και σαν Πέτρος της Αμιένης, ήταν Γάλλος ιερωμένος (μοναχός)

Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ήταν υψιπετής από νωρίς. Ήδη από το 814 ο πάπας Αδριανός παρουσίασε την Δωρεά του Κωνσταντίνου Α’ που περιλάμβανε τον θρόνο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και τα εδάφη της Κεντρικής Ιταλίας από τον ίδιο τον Μέγα Κωνσταντίνο απευθείας στον πάπα της Ρώμης Συλβέστρο. Οι Ισιδώρειες διατάξεις αργότερα όριζαν τον πάπα ως τον πρώτο από τα πέντε πατριαρχεία, με την διάταξη αυτή πάπας μπορούσε να διοικεί όλη την χριστιανοσύνη. Ο πατριάρχης Κωνσταντινούπολης δεν το δεχόταν και με το Σχίσμα του 1054 πορεύτηκε από τότε ο χριστιανισμός με αμφίδρομη αντιπάθεια.

Όταν ανέβηκε στην Έδρα ο πάπας Γρηγόριος Ζ’, με την «Γρηγοριανή μεταρρύθμιση» του 1075 διόρθωσε το… «management» της Εκκλησίας του – έλεγξε τις επισκοπές και τα μοναστήρια για τα έσοδα τους από το εμπόριο των ιερών φυλαχτών, των συγχωροχαρτιών στους πιστούς, απαγόρευσε στα αβαεία την πώληση των ιερατικών τίτλων (σιμωνία) και τον διορισμό επισκόπων από τους τοπικούς άρχοντες. Μόνο οι καρδινάλιοι μπορούσαν από δω και πέρα να χρίζουν Επισκόπους και όχι οι κοσμικοί δηλαδή ο Αυτοκράτορας και οι χωροδεσπότες. Τότε προέκυψε «η Έριδα της Περιβολής» για το ποιος μπορεί να χρίζει τον Επίσκοπο και συγκρούστηκαν κατά μέτωπο ο πάπας Γρηγόριος Ζ’ με τον Ερρίκο Δ’ της Αγίας Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Στο τέλος, το 1076, ο Ερρίκος έμεινε τρεις μέρες νηστικός και ξυπόλητος στο χιόνι για να έχει την συγχώρεση του πάπα. Η Καθολική Εκκλησία νίκησε και συνέχισε. (Nicolas, D.1999:153).

Το μόνο που χρειαζόταν το «Βασίλειο του Θεού» μετά από αυτά ήταν «ένας ευσεβής στρατός»· αυτοί ήταν οι Ιππότες που φορούσαν τον Σταυρό και τους έστελνε η παπική Έδρα ενάντια στους εχθρούς της. Πέρα από το θρησκευτικό πάθος και την καθοδήγηση από τον πάπα, οι Σταυροφορίες έδειξαν την εξέλιξη στην οικονομία, στις τεχνικές του Πολέμου και στην συνεργασία που άρχισε σιγά-σιγά να αποκτά η καθολική Ευρώπη και πως τα χρησιμοποίησε για να επιβληθεί ακόμα και στο Βυζάντιο (το 1204 με την Δ’ Σταυροφορία).

Η βοήθεια του ήπιου κλίματος

Η Δυτική Ευρώπη μετά το 1000 μ.Χ. είχε «καλό καιρό» για πολλά χρόνια. Καθώς εξαρτιόταν όλοι από τις σοδειές, οι ήπιες κλιματικές συνθήκες βοήθησαν την αύξηση του αγροτικού πλεονάσματος, άρχισαν οι εμπορικές συναλλαγές, άρχισε η δημιουργία δρόμων και η χρήση των ποταμών για την μεταφορά και πώληση των αγαθών προς τα θρησκευτικά πανηγύρια των μοναστηριών και των πόλεων. Έτσι έγινε η αρχή των εκτεταμένων εμπορικών συναλλαγών (έχουμε την Α’ Εμπορική Επανάσταση 9ος -13ος αιώνας) και επειδή είμαστε στον μεσαίωνα όπως έγραψε ο Le Goff «κύριος αποδέκτης και διαχειριστής του κάθε πλεονάσματος ήταν η Εκκλησία». (Le Goff, 1993)

Αλλαγές στα χωράφια, στις πόλεις, στα εργαλεία.

Οι αλλαγές στο όργωμα (άροτρο με σιδερένιο υνί, αλλαγή στο κέντρο βάρους του αρότρου, τοποθέτηση τροχών κ.α.) έκαναν πιο βαθιά και αποτελεσματική την άροση των χωραφιών και τις σοδειές πλουσιότερες. Η χρήση των ανεμόμυλων και των νερόμυλων βοήθησαν όχι μόνο τους χωρικούς στην ύδρευση, αλλά και τους βιοτέχνες στα πρώτα τους βήματα (υφαντικές μηχανές) που έπαιρναν κίνηση από την ενέργεια του μύλου. Οι εκχερσώσεις εδαφών και η αποψίλωση δασών από φεουδάρχες ή και ελεύθερους αγρότες αύξησαν την καλλιεργήσιμη γη και η αμειψισπορά (εναλλαγή καλλιεργειών στο χωράφι) έγινε συνήθης αγροτική πρακτική. Όλα αυτά έδωσαν τα πρώτα πλεονάσματα στις σοδειές. Ο κόσμος άρχισε να συναλλάσσεται με νομίσματα και όχι με αγαθά. Οι άρχοντες–χωροδεσπότες νοίκιαζαν ή πουλούσαν μέρος της γης τους σε αγρότες και άρχισε η ύπαιθρος να παράγει αγαθά για την πόλη. (Μπενβενίστε, 2007).

Χάρτης των ευρωπαϊκών βασιλείων όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί το 1199 μ.Χ., έτος θανάτου του Ριχάρδου Α΄ της Αγγλίας. Τα χρώματα των γραμμάτων υποδηλώνουν την πολιτιστική καταγωγή των ηγεμόνων τους.

Η πόλη μετά τον 11ο αιώνα αποκτά σημαντικό ρόλο στον μεσαίωνα. Οι φεουδάρχες κτίζουν τα μέγαρά τους εκεί, ο ρόλος των επισκόπων αναβαθμίζεται και γίνεται σχεδόν ίσος με αυτόν του ηγούμενου του μοναστηριού της περιοχής, ενώ παζάρια, σχολεία, εργαστήρια με τεχνίτες που ανήκουν σε συντεχνίες είναι οι νέες παράμετροι του φεουδαλισμού. Οι πόλεις και τα μοναστήρια γίνονται στόχος των επιδρομέων Σαρακηνών, Βίκινγκς, ή Μαγυάρων εξαιτίας του πλούτου που έχουν. Ψηλά τείχη με κάστρα τα προστατεύουν και γύρω τους οι πόλεις απλώνονται. Ξεκινά η εποχή των δρόμων για τα προσκυνήματα. Πρώτο το μεγάλο προσκύνημα στην Ρώμη. Ξεπροβάλλουν συνεχώς νέα προσκυνήματα και χιλιάδες πιστοί συρρέουν. Το προσκύνημα στην «άκρη του κόσμου’», στην Γαλικία της Ισπανίας, – το Camiño de Santiago, ο δρόμος για το σκήνωμα του Αγίου Ιακώβου – είναι ένας περίπατος 700 χιλιομέτρων στα Πυρηναία, με εκατοντάδες χιλιάδες προσκυνητές κάθε χρόνο μέχρι σήμερα. Προσκυνήματα γινόταν ακόμα και στην φωλιά των απίστων την Ιερουσαλήμ που κατείχαν οι μουσουλμάνοι. Σε μια ύπαιθρο γεμάτη από τον κίνδυνο των ληστών αλλά με την έντονη την πίστη στην Εκκλησία από τους πάντες, ή Εκκλησία απαντά στις εξελίξεις με την σύνοδο του Σαρού (Charroux τo 989), όπου οι Επίσκοποι με την Ειρήνη του Θεού (Paix de Dieu), αποφάσισαν να αφορίζουν όποιον έκανε επίθεση σε κληρικούς και στα αγαθά τους –συλλάμβανε τους χωρικούς και τους εμπόρους – στην αρπαγή των ζώων – στην πυρπόληση των σπιτιών – και στην κοπή της αμπέλου. Λίγα χρόνια μετά το 1038 με την Ανακωχή του Θεού (Trêve de Dieu) απαγόρευσε την χρήση βίας μεταξύ των πολεμιστών (απαγόρευση του πολέμου τις αργίες, όχι πόλεμο από Πέμπτη ως Δευτέρα). Γιατί οι εσωτερικές μάχες μεταξύ των ευγενών μείωναν τον αριθμό των εμπειροπόλεμων ιπποτών. Με άφθονα τελετουργικά τονίζονταν η ευγενική καταγωγή και οι αγαθοί σκοποί των ιπποτών. Την νέα αυτή στρατιωτική «κάστα» φρόντισε να την ευλογήσει και να την προσεταιριστεί η Καθολική Εκκλησία, οι σκοποί της οποίας έγιναν άμεσες προτεραιότητες για τους ιππότες και τους ακολούθους τους. (Μπενβενίστε, 2007).

Σταυροφόροι· κάτω αριστερά διακρίνεται ένα μικρό παιδί με πανοπλία. Quelques portraits des Salles des Croisades du Château de Versailles.

Σταυροφόροι· κάτω αριστερά διακρίνεται ένα μικρό παιδί με πανοπλία. Quelques portraits des Salles des Croisades du Château de Versailles.

Ο Πέτρος ο Ερημίτης αμέσως μετά την Σύνοδο του Κλερμόν 1096. ηγήθηκε της πρώτης Σταυροφορίας που την ακολούθησαν μόνο άοπλοι ευσεβείς, γυναίκες και παιδιά και πηγαίνοντας για την Ιερουσαλήμ, επιτίθονταν σε κάθε πόλη που έφταναν γιατί θεωρούσαν ότι αυτή ήταν η Ιερουσαλήμ· στο δρόμο έψαλλαν και σκότωναν Εβραίους), -μια προσφιλή συνήθεια των Σταυροφόρων γενικώς. Η Σταυροφορία του λαού όπως ονομάστηκε προχώρησε λεηλατώντας μέχρι την Νίκαια της Βιθυνίας και στην περιοχή Σιβετότ οι Σελτζούκοι τους νίκησαν και τους πήραν σκλάβους.

Υπήρχαν πάμπτωχα παιδιά που τα κυνηγούσε η πείνα και ήταν τα περισσότερα, αλλά και αρχοντόπουλα με τα άλογά τους, μαζί με αλητάκια, καθώς ακόμα και ανήλικους ιερείς.

Είχαν περάσει 666 χρόνια από την γέννηση του θηρίου (του Μωάμεθ) και όλοι ανέμεναν «αποκαλυπτικές» εξελίξεις. Οι πάπες όπως ο Ουρβανός Δ’ ή ο Ιννοκέντιος Γ’ (1198-1216) απαραιτήτως ευλογούσαν και έδιναν συγχωροχάρτια για κάθε Σταυροφορία, είτε γινόταν ενάντια στους Μαυριτανούς της Ισπανίας (1212), είτε στα Πυρηναία ενάντια στους Καθαρούς (1208) του Λάγκντοκ, είτε ενάντια στους Σελτζούκους και στον Κούρδο Σαλαδίνο με τον Ριχάρδο Λεοντόκαρδο στην Γ’ Σταυροφορία (1189) στην Μέση Ανατολή, είτε δυστυχώς ενάντια στην Κωνσταντινούπολη το 1204.
Μέσα σε αυτόν το θρησκευτικό πυρετό πολλοί φτωχοί, όπως και άρρωστοι, απατεώνες ή και τυχοδιώκτες, ακολουθούσαν κάθε πεζή Σταυροφορία. Αν έπαιρναν το πλοίο για την Άκρα, το ναύλο ήταν πανάκριβο από τους Ιταλούς πλοιοκτήτες. Η παρατεταμένη ξηρασία και η πείνα που επικρατούσε στην Ευρώπη την εποχή εκείνη, παρακινούσε όλο και περισσότερους πιστούς να ξεκινήσουν αυτήν την περιπέτεια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλοι ελεούσαν τους Σταυροφόρους και έτρωγαν έστω κάτι (από το τίποτα).
Με αυτά τα δεδομένα μπορεί να δικαιολογηθεί (σε ένα βαθμό) και η προσέλευση των χιλιάδων «παιδιών» στις Σταυροφορίες του Stephen* από την Ορλεάνη στην Γαλλία και του Νικόλαου* στην Γερμανία (το 1212). Δεν ήταν τόσο μεγάλες οι σταυροφορίες (οι 20.000 και 30.000 όπως γράφεται) ούτε τα παιδιά ήταν μικρά, ήταν αγόρια και κορίτσια κοντά στα 12. Υπήρχαν πάμπτωχα παιδιά που τα κυνηγούσε η πείνα και ήταν τα περισσότερα, αλλά και αρχοντόπουλα με τα άλογά τους, μαζί με αλητάκια, καθώς ακόμα και ανήλικους ιερείς. Το τέλος των δυο Σταυροφοριών είναι πολύ στενάχωρο. Όταν έφτασαν στην Γένοβα, οι αρχές δεν άφησαν τα παιδιά να περάσουν τα τείχη της πόλης. Η φρουρά της πόλης τους πήγε στην παραλία για να φύγουν (όταν θα άνοιγε η θάλασσα), η οποία παρά τις προσευχές δεν άνοιξε· δεν άνοιξα ούτε στη Μασσαλία για να περάσουν «και να φτάσουν στην Ιερουσαλήμ με στεγνά πόδια», «όπως τους διαβεβαίωναν οι αρχηγοί τους» και αυτά προσευχόταν για το θαύμα μάταια για μέρες. Κάποιοι καπετάνιοι (λίγο πειρατές), ο Ούγος ο σιδηρουργός και ο Γουλιέλμος ο Χοίρος, προσφέρθηκαν για την Δόξα του Θεού να μεταφέρουν τα παιδιά στην Παλαιστίνη δωρεάν, αλλά κανένα παιδί δεν έφτασε στα Ιεροσόλυμα.

Για την τύχη των μικρών Γάλλων έχουμε μια μαρτυρία του 1230 από έναν ιερέα από την Ανατολή που ισχυριζόταν ότι ήταν ένα από τα παιδιά-ιερείς με τον Stephen αρχηγό. Σύμφωνα με αυτόν, δυο από τα επτά πλοία βούλιαξαν με τα παιδιά νοτίως της Σαρδηνίας σε μια τρικυμία. Τα άλλα πλοία έφτασαν στα λιμάνια των Σαρακηνών και τα παιδιά πουλήθηκαν ως σκλάβοι στα αραβικά παζάρια. Τα λίγα μορφωμένα παιδιά τα κράτησε ο κυβερνήτης της Αιγύπτου Al Kamil για να τον βοηθούν στο εμπόριο με τους Ευρωπαίους, (Φλωρεντινούς, Βενετούς κ.λπ.), οι οποίοι, παρά τις κερδοφόρες συναλλαγές με τους άπιστους, ως επιχειρηματίες δεν παρέλειπαν να φέρνουν και Σταυροφόρους για να τους πολεμούν επειδή ήταν άπιστοι! (Runciman,1951)

Σφαγή της Σταυροφορίας του λαού (Μινιατούρα του 1490).

Η Σταυροφορία του λαού, του Πέτρου του Ερημίτη, του Κουκουπέτρου (των Βυζαντινών) έχει πολλές ομοιότητες με τις δυο παράδοξες Σταυροφορίες των παιδιών που έγιναν το 1212. Η Σταυροφορία των Φτωχών – του Πέτρου της Αμιένης και οι παιδικές: του Νικόλαου της γερμανικής σταυροφορίας και του Stephen της γαλλικής σταυροφορίας, είχαν ένα κοινό απίστευτο γνώρισμα: δεν γνώριζαν που είναι η Ιερουσαλήμ! για την οποία ξεκίνησαν. Ζούσαν μέσα στην αφήγηση της Παλαιάς Διαθήκης: η θάλασσα υποχωρεί για να περάσει ο εκλεκτός λαός και τα τείχη θα έπεφταν αν έψαλλαν όλοι με ευλάβεια. Αυτό που έμεινε από αυτήν την περιπέτεια στην λαογραφία, είναι ο μύθος του «Μαγεμένου Αυλού του Χάμελιν» ο οποίος παίζοντας τον αυλό του έπαιρνε μαζί του τα παιδιά που τον ακολουθούσαν.

Απεικόνιση του Αυλητή του Χάμελιν, αντίγραφο διακόσμησης παραθύρου στην εκκλησία της αγοράς του Χάμελν (ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Augustin von Moersperg 1592, Aquarell)

Στην ελληνική κοινωνία έγινε γνωστή αυτή η Σταυροφορία από το τραγούδι «Για τα παιδιά που χάθηκαν» του Διονύση Σαββόπουλου στο δίσκο του «Το περιβόλι του τρελού» που κυκλοφόρησε το 1969.

Τα πιο ωραία παραμύθια
απ’ όσα μου ‘χεις διηγηθεί
αχ είν’ εκείνα που μιλούσαν
για τα παιδιά που ‘χουν χαθεί
αχ είν’ εκείνα που μιλούσαν
για τα παιδιά που ‘χουν χαθεί.

Για τα παιδιά που χάθηκαν
στο στοιχειωμένο δάσος
στις λίμνες στο βορρά
για τα παιδιά που χάθηκαν
στου δράκου το πηγάδι
στης στρίγκλας τη σπηλιά.

Σε συμμορίες με ζητιάνους
σε αχυρώνες και σ’ αυλές
και σε καράβια του πελάγους
με λαθρεμπόρους πειρατές
και σε καράβια του πελάγους
με λαθρεμπόρους πειρατές.

Για τα παιδιά που τα ‘συραν
στης Αφρικής τις αγορές
εμπόροι και ληστές
και φοβισμένα κι ορφανά
στη Σμύρνη και στη Βενετιά
τα πιάσαν οι φρουρές.

Ψωμί ζητήσαν του φουρνάρη
λίγο νερό του καφετζή
τα διώχνει ο πρώτος μ’ ένα φτυάρι
κι ο άλλος λύνει το σκυλί
τα διώχνει ο πρώτος μ’ ένα φτυάρι
κι ο άλλος λύνει το σκυλί.

Στις λυπημένες πολιτείες
πέφτει μια κίτρινη βροχή
στο σώμα μου έχω ανατριχίλες
και το ‘να δόντι μου πονεί
στο σώμα μου έχω ανατριχίλες
και το ‘να δόντι μου πονεί.

Το γράμμα σου δέκα σελίδες
πάλι η ίδια συμβουλή
μου λες στο σπίτι να γυρίσω
μου λες ν’ αλλάξω πια ζωή
μου λες στο σπίτι να γυρίσω
μου λες ν’ αλλάξω πια ζωή.

Ομίχλη πέφτει στις σκεπές
φεύγουν οι φάτσες σαν σκιές
και τρέμει το κερί
φωτιές ανάβουν στις ακτές
μέσα στ’ αυτιά μου ακούω στριγκλιές
και τρέμω σαν πουλί.

Βιβλιογραφία:

Nicolas, D.(1999). Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού κόσμου, Αθήνα: Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ.

Le Goff, (1993), O Πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.

Μπενβενίστε Ρ. (2007). Από τους Βαρβάρους στους Μοντέρνους, Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις.

Runciman, S. (1951), Η Ιστορία των Σταυροφοριών, 3ΤΟΜΟ, Αθήνα: Εκδόσεις Γκοβόστη.

Πηγή: http://eranistis.net/